कोल्हापूर जिल्ह्याची संपूर्ण माहिती

नमस्कार मित्र मैत्रिनिनो आजच्या लेखात आपण महाराष्ट्रातील कोल्हापूर जिल्ह्याची संपूर्ण माहिती बघणार आहे. त्यामध्ये सर्वप्रथम आपण कोल्हापूर जिल्ह्याच्या इतिहास बघणार आहे,त्यानंतर आपण कोल्हापूर जिल्ह्याची भौगोलिक माहिती, कोल्हापूर जिल्ह्याच्या सीमा, कोल्हापूर जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ, तालुके किती व कोणते, जिल्ह्याची लोकसंख्या , वनक्षेत्र, नद्या, धरणे, हवामान, पिके या सर्वांबद्दल माहिती घेणार आहे आणि शेवटी आपण कोल्हापूर जिल्ह्यातील पर्यटन स्थळांबद्दल माहिती बघणार आहे. तर चला सुरु करूया आजचा लेख कोल्हापूर जिल्ह्याची संपूर्ण माहिती | Kolhapur District Information In Marathi

Table of Contents

कोल्हापूर जिल्ह्याची माहिती | Kolhapur Jilhyachi Sampurna Mahiti

कोल्हापूर जिल्ह्याचा इतिहास

कोल्हापूर जिल्ह्याचा इतिहास अत्यंत प्राचीन आहे. पुरातत्व उत्खननातून अश्मयुगीन आणि ताम्रपाषाणी युगातील वस्तू सापडल्या आहेत.
मौर्य, सातवाहन, चालुक्य, राष्ट्रकूट, यादव आणि बहमनी यासारख्या अनेक राजवंशांनी या प्रदेशावर राज्य केले.
चालुक्य आणि यादव यांच्या काळात कोल्हापूर हे एक प्रमुख कला आणि संस्कृती केंद्र होते.
13 व्या शतकात, कोल्हापूर हे बहमनी सल्तनतचा भाग बनले.
16 व्या शतकात, छत्रपती शिवाजी महाराजांनी बहमनी सल्तनतचा पराभव करून कोल्हापूरवर आपले राज्य स्थापन केले.
छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या मृत्यूनंतर, कोल्हापूर हे मराठा साम्राज्याचे एक प्रमुख संस्थान बनले.
कोल्हापुरातील छत्रपतींनी अनेक कला, संस्कृती आणि शिक्षण क्षेत्रातील कार्यांना प्रोत्साहन दिले.
1818 मध्ये, कोल्हापूर हे ब्रिटिश राजवटीखाली आले.
ब्रिटिश राजवटीत, कोल्हापूर हे एक प्रमुख शिक्षण आणि सामाजिक सुधारणा केंद्र बनले.
1947 मध्ये भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर, कोल्हापूर हे बॉम्बे राज्याचा भाग बनले.
1960 मध्ये, महाराष्ट्र राज्याची स्थापना झाल्यानंतर, कोल्हापूर हे महाराष्ट्राचा भाग बनले.

कोल्हापूर जिल्ह्याच्या सीमा

कोल्हापूर जिल्हा हा महाराष्ट्राच्या दक्षिण भागात वसलेला आहे.कोल्हापूर जिल्ह्याची उत्तर सीमा सांगली जिल्ह्याशी, पूर्व सीमा सोलापूर जिल्ह्याशी, दक्षिण सीमा ही कर्नाटक राज्यातील बेळगाव जिल्ह्याशी आणि पश्चिम सीमा सिंधुदुर्ग जिल्ह्याशी लागून आहे.

कोल्हापूर जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ

कोल्हापूर जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ जवळपास 7,685 चौरस किलोमीटर आहे. यापैकी 7 टक्क्यांहून जास्त म्हणजे सुमारे 543 चौरस किलोमीटर क्षेत्र हे शहरी भाग समाविष्ट आहे आणि उर्वरित 93 टक्क्यांहून अधिक म्हणजे 7,142 चौरस किलोमीटर भाग हा ग्रामीण भाग आहे. त्यामुळे जिल्ह्याची खास वैशिष्ट्य ग्रामीण संस्कृती आणि जीवनशैली आहे. या प्रदेशाच्या एकूण क्षेत्रफळाची तुलना केली तर हे महाराष्ट्राच्या 2.43% इतके आहे आणि भारताच्या एकूण क्षेत्रफळाच्या अगदीच लहान भाग म्हणजे 0.23% आहे.

कोल्हापूर जिल्ह्यातील तालुके

कोल्हापूर जिल्ह्यात 12 तालुके, 480 ग्रामपंचायती आणि 1212 गावे आहेत.
कोल्हापूर जिल्ह्यातील तालुके खालीलप्रमाणे आहे: आजरा, करवीर, कागल, गगनबावडा, गडहिंग्लज, चंदगड, पन्हाळा, भुदरगड, राधानगरी, शाहूवाडी, शिरोळ,हातकणंगले.

कोल्हापूर जिल्ह्याची लोकसंख्या

२०११ च्या जनगणनेनुसार, कोल्हापूर जिल्ह्याची लोकसंख्या ३८,७६,००१ होती. यापैकी १९,८०,६५८ पुरुष आणि १८,९५,३४३ महिला होते. जिल्ह्याचे लिंग गुणोत्तर ९७७ होते.
जिल्ह्याची लोकसंख्या २६.४३% शहरी आणि ७३.५७% ग्रामीण आहे.
२०११ मध्ये, जिल्ह्याचा साक्षरता दर ८१.५१% होता. पुरुषांसाठी साक्षरता दर ८७.७५% आणि महिलांसाठी ७५.६४% होता.
२०२३ च्या अंदाजानुसार, जिल्ह्याची लोकसंख्या ४२,००,००० पर्यंत वाढली आहे.

कोल्हापूर जिल्ह्यातील वनक्षेत्र

कोल्हापूर जिल्ह्यात एकूण वनक्षेत्र 1335.871 चौरस किलोमीटर आहे, जे जिल्ह्याच्या एकूण भौगोलिक क्षेत्राच्या 23.24% आहे. वनक्षेत्रात खालील प्रकारे वर्गीकरण केले आहे:

घनदाट जंगल: 64.00 चौरस किलोमीटर
मध्यम जंगल: 1020.44 चौरस किलोमीटर
खुले जंगल: 701.88 चौरस किलोमीटर

कोल्हापूर जिल्ह्यातील वनक्षेत्र पश्चिम घाट पर्वत रांगेचा भाग आहे. या जंगलात विविध प्रकारची वनस्पती आणि प्राणी आहेत. या जंगलातील काही महत्त्वाच्या वृक्ष जातींमध्ये सागवान, तिकू, रोपण, बिबटा आणि आंबा यांचा समावेश आहे. या जंगलात वाघ, बिबट्या, चितळ, सांबर आणि गवा यांसारखे अनेक दुर्मिळ आणि लुप्तप्राय प्राणी देखील आढळतात.

कोल्हापूर जिल्ह्यातील नद्या

कोल्हापूर जिल्ह्यातील काही प्रमुख नद्या पुढीलप्रमाणे :

कडवी नदी: ही नदी पंचगंगेची उपनदी आहे, जी आटपाडी तालुक्यातील नागदोडी गावात उगम पावते आणि पन्हाळा किल्ल्याजवळ पंचगंगेत मिळते. ही नदी सुमारे 65 किलोमीटर लांब आहे आणि कोल्हापूर जिल्ह्याच्या सिंचन आणि जलविद्युत निर्मितीसाठी महत्त्वाची भूमिका बजावते.
कासारी नदी: ही देखील पंचगंगेची उपनदी आहे, जी सातारा जिल्ह्यातील पाटण तालुक्यातील वळवण गावात उगम पावते आणि राधानगरी तालुक्यातील कोल्हापूर शहरापासून काही अंतरावर पंचगंगेत मिळते. ही नदी सुमारे 90 किलोमीटर लांब आहे आणि कोल्हापूर आणि सातारा जिल्ह्यांच्या सिंचन आणि जलविद्युत निर्मितीसाठी महत्त्वाची भूमिका बजावते.
कुंभी नदी: ही देखील पंचगंगेची उपनदी आहे, जी आंध्र प्रदेशातील विजयनगरम जिल्ह्यातील गजवेल्ली मंडलात उगम पावते आणि कोल्हापूरजवळ पंचगंगेत मिळते. ही नदी सुमारे 150 किलोमीटर लांब आहे आणि कोल्हापूर, सातारा आणि सांगली जिल्ह्यांच्या सिंचन आणि जलविद्युत निर्मितीसाठी महत्त्वाची भूमिका बजावते.
ताम्रपर्णी नदी: ही नदी कोल्हापूर जिल्ह्यातून वाहत नाही, परंतु तिचा उल्लेख केला आहे कारण ती महत्त्वाची नदी आहे आणि काहीजण चुकून तिला कोल्हापूर जिल्ह्यातील नदी मानतात. ही नदी सांगली जिल्ह्यातील दक्षिण भागातून वाहते आणि कर्नाटकात मिळते.
तुळशी नदी: ही नदी पंचगंगेची उपनदी आहे, जी कोल्हापूर जिल्ह्यातील शिरोळ तालुक्यातील वाडीगाव येथे उगम पावते आणि राधानगरी तालुक्यातील वारणा नदीला मिळते. ही नदी सुमारे 40 किलोमीटर लांब आहे आणि कोल्हापूर जिल्ह्याच्या सिंचन आणि जलविद्युत निर्मितीसाठी महत्त्वाची भूमिका बजावते.
मलप्रभा नदी: ही नदी कोल्हापूर जिल्ह्याच्या पूर्व सीमेवरून वाहते आणि कर्नाटकात मिळते. ही नदी सुमारे 280 किलोमीटर लांब आहे आणि कर्नाटकाच्या सिंचन आणि जलविद्युत निर्मितीसाठी महत्त्वाची भूमिका बजावते.
सरस्वती (गुप्त) नदी: ही नदी पंचगंगेचीच एक उपनदी आहे. असे मानले जाते की ही नदी पूर्णपणे भूमिगत आहे आणि कासारी नदीला मिळते. या नदीचे खरे स्वरूप अज्ञात आहे.
हिरण्यकेशी नदी:हिरण्यकेशी नदी ही महाराष्ट्रातील कोल्हापूर आणि सांगली जिल्ह्यातील एक महत्त्वाची नदी आहे. ही नदी पन्हाळा तालुक्यातील कुरुंदवाड येथे उगम पावते आणि सांगली जिल्ह्यातील कृष्णा नदीला मिळते. हिरण्यकेशी नदीची लांबी सुमारे 80 किलोमीटर आहे.

कोल्हापूर जिल्ह्यातील धरणे

कोल्हापूर जिल्ह्यात मोठ्या आणि लहान अशा अनेक धरणे आहेत. या धरणांमुळे जिल्ह्यातील शेतीसाठी आणि पिण्यासाठी पाण्याची उपलब्धता होते. कोल्हापूर जिल्ह्यातील काही प्रमुख धरणे आणि त्यांची माहिती खालीलप्रमाणे आहे:

राधानगरी धरण: राधानगरी धरण हे कोल्हापूर जिल्ह्यातील एक धरण आहे. हे धरण कृष्णा नदीवर बांधले आहे. 38.4 मीटर उंच आणि 1103 मीटर लांब असलेले हे धरण 18.13 वर्ग किलोमीटर क्षेत्रफळ व्यापते. 2.84 टीएमसी पाणी साठवण क्षमतेसह, हे धरण सिंचन आणि जलविद्युत निर्मितीसाठी वापरले जाते. हे धरण 1908 मध्ये बांधून पूर्ण झाले.
कासारी धरण: हे धरण कोल्हापूर शहरापासून 50 किलोमीटर अंतरावर आहे. हे धरण कासारी नदीवर बांधले आहे.या धरणाची उंची 42.7 मीटर आणि लांबी 1240 मीटर आहे. या धरणाची पाणी साठवण क्षमता 16.33 टीएमसी आहे.
दुधसागर धरण: हे धरण कोल्हापूर शहरापासून 80 किलोमीटर अंतरावर आहे. हे धरण तारळी नदीवर बांधले आहे. या धरणाची उंची 56.10 मीटर आणि लांबी 903 मीटर आहे. या धरणाची पाणी साठवण क्षमता 24.32 टीएमसी आहे.
वारणा धरण: हे धरण कोल्हापूर शहरापासून 35 किलोमीटर अंतरावर आहे. हे धरण वारणा नदीवर बांधले आहे.या धरणाची उंची 45.72 मीटर आणि लांबी 1077 मीटर आहे.या धरणाची पाणी साठवण क्षमता 11.56 टीएमसी आहे.
कोयना धरण: हे धरण सातारा जिल्ह्यात आहे, पण कोल्हापूर जिल्ह्यासाठीही महत्वाचे आहे.हे धरण कोयना नदीवर बांधले आहे. हे धरण महाराष्ट्रातील सर्वात उंच धरण आहे. या धरणाची उंची 85.3 मीटर आणि लांबी 2860 मीटर आहे. या धरणाची पाणी साठवण क्षमता 284.87 टीएमसी आहे.
पन्हाळा धरण: पन्हाळा धरण हे कोल्हापूर जिल्ह्यातील एक धरण आहे. हे धरण पंचगंगा नदीवर बांधले आहे. 40.59 मीटर उंच आणि 47 मीटर लांब असलेले हे धरण 10.61 वर्ग किलोमीटर क्षेत्रफळ व्यापते. 1.52 टीएमसी पाणी साठवण क्षमतेसह, हे धरण सिंचन आणि जलविद्युत निर्मितीसाठी वापरले जाते. हे धरण 2000 मध्ये बांधून पूर्ण झाले.

या व्यतिरिक्त कोल्हापूर जिल्ह्यात अनेक लहान धरणे आहेत. या धरणांमुळे जिल्ह्यातील पाणीपुरवठ्याची समस्या मोठ्या प्रमाणात सुटली आहे.

कोल्हापूर जिल्ह्याचे हवामान

कोल्हापूर जिल्ह्याचे सर्वसामान्य वार्षिक हवामान हे साधारण: ३ ऋतुंमध्ये विभागले जाते उन्हाळा, पावसाळा आणि हिवाळा
उन्हाळा: मार्च ते मे या काळात कोल्हापूरमध्ये उन्हाळा असतो. तापमान 30°C ते 40°C पर्यंत पोहोचू शकते.
पावसाळा: जून ते ऑक्टोबर या काळात पावसाळा असतो. सरासरी वार्षिक पर्जन्यमान 1500 मिमी पर्यंत असते.
हिवाळा: नोव्हेंबर ते फेब्रुवारी या काळात हिवाळा असतो. तापमान 10°C ते 25°C पर्यंत असते.

कोल्हापूर जिल्ह्यातील पिके

खरीप हंगामातील पिके:

धान्य: भात हे जिल्ह्यातील मुख्य पीक आहे, विशेषतः पश्चिमेकडील भागात. चंदगड, शाहूवाडी, राधानगरी आणि भुदरगड हे तांदळाच्या उत्पादनासाठी प्रसिद्ध आहेत.
कडधान्ये: ज्वारी, नाचणी आणि तूर ही जिल्ह्यातील प्रमुख कडधान्ये आहेत.
तेलबिया: भुईमूग आणि सोयाबीन ही जिल्ह्यातील प्रमुख तेलबिया आहेत.
उस: ऊस हे जिल्ह्यातील आणखी एक महत्त्वाचे पीक आहे, विशेषतः पन्हाळा आणि करवीर तालुक्यात.
इतर: भाजीपाला, फळे आणि फुलझाडे ही जिल्ह्यात घेतली जाणारी इतर पिके आहेत.

रब्बी हंगामातील पिके:

धान्य: ज्वारी आणि गहू ही जिल्ह्यातील प्रमुख रब्बी धान्ये आहेत.
कडधान्ये: तूर हे जिल्ह्यातील प्रमुख रब्बी कडधान्य आहे.
इतर: भाजीपाला आणि फळे ही जिल्ह्यात घेतली जाणारी इतर रब्बी पिके आहेत.
तंबाखू: कागल, हातकणंगले आणि शिरोळ तालुक्यात तंबाखूचे पीक मोठ्या प्रमाणावर घेतले जाते.

कोल्हापूर जिल्ह्यातील पर्यटनस्थळे

महालक्ष्मी मंदिर: हे मंदिर देवी महालक्ष्मीला समर्पित आहे आणि भारतातील ५१ शक्तिपीठांपैकी एक आहे.
ज्योतिबा मंदिर: हे मंदिर भगवान शिवाला समर्पित आहे आणि बारा ज्योतिर्लिंगांपैकी एक आहे.
अंबाबाई मंदिर: हे मंदिर देवी अंबाबाईला समर्पित आहे आणि कोल्हापूर शहरातील एक प्रमुख मंदिर आहे.
कऱ्हाळा: हे गाव भगवान गणेशाचे जन्मस्थान मानले जाते आणि येथे अनेक गणपती मंदिरे आहेत.
पन्हाळा किल्ला: हा किल्ला 12 व्या शतकात बांधला गेला होता आणि शिवाजी महाराजांच्या जीवनात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली होती.
रंकाळा तलाव: हा तलाव 12 व्या शतकात बांधला गेला होता आणि कोल्हापूर शहराचा मुख्य जलस्रोत आहे.
शाहू महाराज संग्रहालय: या संग्रहालयात शिवाजी महाराज आणि छत्रपती शाहू महाराजांशी संबंधित वस्तूंचा संग्रह आहे.
दाजीपूर अभयारण्य: हे अभयारण्य विविध प्रकारच्या वनस्पती आणि प्राणी जीवनाचे घर आहे.
तांबाखणी: हे ठिकाण धबधबे आणि निसर्गरम्य सौंदर्यासाठी प्रसिद्ध आहे.
कळंबा धबधबा: हा धबधबा सह्याद्री पर्वत रांगेत आहे आणि ट्रेकिंगसाठी एक लोकप्रिय ठिकाण आहे.
रंकाळा गणपती: हे गणपतीचे मंदिर रंकाळा तलावाच्या काठावर आहे आणि एक लोकप्रिय पर्यटन स्थळ आहे.

अशाप्रकारे आपला आजचा लेख पूर्ण झाला. आज आपण महाराष्ट्रातील कोल्हापूर जिल्ह्याची माहिती बघीतली. त्यामध्ये सुरवातीला आपण कोल्हापूर जिल्ह्याचा इतिहास बघितला. त्यानंतर आपण भौगोलिक माहिती, सीमा, कोल्हापूर जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ, तालुके किती व कोणते, जिल्ह्याची लोकसंख्या, वनक्षेत्र, नद्या, धरणे, हवामान, पिके या सर्वांबद्दल विस्तृत माहिती बघितली आणि शेवटी आपण कोल्हापूर जिल्ह्यातील पर्यटन स्थळांबद्दल माहिती बघितली. अशाप्रकारे आपला आजचा लेख पूर्ण झाला.

या लेखाबद्दल तुमच्या प्रतिक्रिया नक्की द्या आणि या लेखात असलेल्या माहिती व्यतिरिक्त तुमचा जवळ कोल्हापूर जिल्ह्याबद्दल जास्तीची माहिती असल्यास आम्हाला नक्की कळवा आम्ही या लेखात ती समाविष्ट करू. अश्याच नवनवीन पोस्ट साठी आपल्या MPSC School या ब्लॉग ला फॉलो करायला विसरू नका.