नमस्कार मित्र मैत्रिनिनो आजच्या लेखात आपण
महाराष्ट्रातील नागपूर जिल्ह्याची संपूर्ण माहिती बघणार आहे. त्यामध्ये सर्वप्रथम
आपण नागपूर जिल्ह्याच्या इतिहास बघणार आहे,त्यानंतर आपण नागपूर जिल्ह्याची भौगोलिक माहिती, नागपूर जिल्ह्याच्या सीमा, नागपूर जिल्ह्याचे
क्षेत्रफळ, तालुके किती व कोणते, जिल्ह्याची
लोकसंख्या , वनक्षेत्र, नद्या, धरणे, हवामान, पिके या
सर्वांबद्दल माहिती घेणार आहे आणि शेवटी आपण नागपूर जिल्ह्यातील पर्यटन
स्थळांबद्दल माहिती बघणार आहे. तर चला सुरु करूया आजचा लेख नागपूर जिल्ह्याची
संपूर्ण माहिती | Nagpur District Complete Information In Marathi
 |
|
नागपूर जिल्ह्याची माहिती मराठीमध्ये |
नागपूर
जिल्ह्याचा इतिहास
- शहराचे नाव नाग नदी वरून
नागपूर असे पडले आणि ते प्रागैतिहासिक काळापासून ओळखले जाते. - नागपूर आणि त्याच्या
आसपासच्या प्रदेशाचा उल्लेख वैदिक आणि मौर्य शास्त्रातही आढळतो. - नागपूर शहराचा पाया सन
१७०३ मध्ये देवगडचा गोंड राजा “बख्त बुलंद शाह” याने घातला. बख्त बुलंद
शाहचा उत्तराधिकारी चांद सुलतान याने नाग नदीच्या भोवती तीन मैल लांबीची भिंत
बांधली. - 1743 मध्ये ते राघोजी राव
भोंसले राज्याची राजधानी बनले. भोंसले काळात सांस्कृतिक आणि आर्थिक समृद्धीसह
शांतता होती. या काळात कुटीर आणि हातमाग उद्योग
विकसित होऊ लागला होता. - सीताबुलडीच्या लढाईत
अप्पासाहेब भोसले यांचा पराभव झाल्यानंतर १८१७ मध्ये हे शहर ब्रिटिशांनी ताब्यात गेले. - नियोजित शहर विकासासाठी
चेतना सर पॅट्रिक गेडेस यांनी 1915
मध्ये शहराला भेट दिली होती. शहराचा नियोजनबद्ध विकास करण्यासाठी 1936 मध्ये नागपूर इम्प्रूव्हमेंट ट्रस्ट (N.I.T.) ची स्थापना करण्यात आली होती. - ब्रिटीश सरकारने 19 व्या शतकाच्या मध्यात नागपूरला मध्य प्रांत नावाच्या
नवीन राज्याची राजधानी केली आणि ती 1956
पर्यंत तशीच राहिली, त्यानंतर ती महाराष्ट्राची दुसरी
राजधानी बनली. - प्राचीन आणि मध्ययुगीन
काळात नागपूरला मध्य भारताचे प्रशासकीय केंद्र म्हणून दर्जा प्राप्त झाला आहे.
याला सांस्कृतिक आणि आर्थिक समृद्धीचा वारसा आहे. - आदिवासी भागांच्या जवळ
असल्‍याने त्याच्या नैसर्गिक संसाधनांचे, म्हणजे खनिजे आणि जंगले यांचे संरक्षण देखील सुनिश्चित केले आहे. - आधुनिक युगात, नागपूरने राजकीयदृष्ट्या आपले प्रमुख स्थान गमावले
असले तरी, भूगोल, हवामान आणि स्थान या नैसर्गिक पैलूंमुळे ते आर्थिक केंद्र म्हणून समृद्ध
होण्यासाठी अनुकूल स्थितीत आहे.
नागपूर
जिल्ह्याच्या सीमा
नागपूर
जिल्ह्याच्या उत्तरेस मध्यप्रदेशातील छिंदवाडा आणि शिवणी हे जिल्हे आहे. वायव्येस अमरावती
जिल्हा आहे. दक्षिणेस चंद्रपूर जिल्हा आहे. तर पूर्वेस भंडारा जिल्हा असून
पश्चिमेस वर्धा जिल्हा आहे.
नागपूर
जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ
नागपूर
जिल्ह्याचे एकूण क्षेत्रफळ हे ९,८९७ चौरस किमी असून सुमारे ३,८२१ चौ. मैल इतके आहे.
नागपूर
जिल्ह्यातील तालुके
नागपूर
जिल्ह्यात एकूण १४ तालुके असून ते पुढीलप्रमाणे आहे : नागपूर शहर, नागपूर ग्रामीण,
काटोल, सावनेर, रामटेक, हिंगणा, उमरेड,
कामठी, नरखेड, कळमेश्वर, मौदा, भिवापूर, कुही, पारशिवाणी.
नागपूर जिल्ह्याची लोकसंख्या
- 2011 च्या
जनगणनेनुसार, नागपूर
जिल्ह्याची लोकसंख्या 46,53,171 इतकी होती. यातील नागपूर
शहराची लोकसंख्या 24,5,911 इतकी आहे. जिल्ह्यातील
एकूण लोकसंख्येपैकी 68.30 टक्के लोकसंख्या जिल्ह्याच्या शहरी भागात राहात असल्याचे दिसून आले आहे. - 2011 जनगणनेनुसार, नुसार
नागपूर जिल्ह्यातील स्त्रि—पुरुष प्रमाण 1000 पुरुषांमागे 948 महिला असे आहे. - 2011
जनगणनेनुसार नुसार साक्षरतेचे सरासरी प्रमाण 89.52% इतके आहे. यात पुरुष
साक्षरतेचे प्रमाण 93.76% आणि स्त्रि साक्षरतेचे प्रमाण 85.07% इतके आहे. - नागपूरच्या लोकसंख्येतील 52.5% लोकसंख्या 15 ते 59 वर्षे वयोगटातील आणि 10.35% लोकसंख्या सहा वर्षाच्या
आतील वयोगटात आहे.
नागपूर
जिल्ह्यातील वनक्षेत्र
- नागपूर जिल्ह्याचे एकूण क्षेत्रफळापैकी सुमारे
२०००.३८ चौरस किलोमीटर क्षेत्र वनांनी व्यापले आहे, जे एकूण क्षेत्रफळाच्या २०.२२ टक्के आहे. २०१९ च्या
राष्ट्रीय वन सर्वेक्षणानुसार, नागपूर जिल्ह्यातील वनक्षेत्रात २०१७ च्या तुलनेत १८.६२ चौरस किलोमीटरची घट
झाली आहे. - नागपूर जिल्ह्यातील वनक्षेत्राची विभागणी तीन
प्रकारात केली जाते ती म्हणजे अधिक घनदाट वन सुमारे ४०१.०६ चौ. किमी (२०.०५%), मध्यम घनदाट वन सुमारे
९०२.५६ चौ. किमी (४५.१२%) आणि ओपन फॉरेस्ट सुमारे ६९६.७६ चौ. किमी (३४.८३%).
नागपूर
जिल्ह्यातील नद्या
नागपूर जिल्ह्याची भौगोलिक रचना ही सातपुडा पर्वतरांगांवर
आहे. या पर्वतरांगांमध्ये अनेक नद्यांचा उगम होतो. त्यामुळे नागपूर जिल्ह्यातून अनेक
नद्या वाहतात त्यातील काही प्रमुख नद्या खालीलप्रमाणे आहेत:
- कन्हान नदी:- ही जिल्ह्यातील सर्वात महत्त्वाची
नदी आहे. ती मध्य प्रदेशातून उगम पावते आणि नागपूर जिल्ह्यातून वाहत येऊन
पूर्वेकडे जाऊन वैनगंगा नदीला मिळते. या नदीवर अनेक धरण बांधले आहेत, ज्यामधून नागपूर शहराला
पाणीपुरवठा केला जातो. - पेंच नदी:- ही नदी मध्य प्रदेशातून उगम पावते
आणि नागपूर जिल्ह्यातून वाहत येऊन कन्हान नदीला मिळते. या नदीवर बांधलेल्या पेंच
धरणातून नागपूर शहराला काही अंशी पाणीपुरवठा होतो. - नाग नदी:- ही नदी नागपूर शहराच्या मध्यभागीून
वाहते. या नदीवर बांधलेल्या अंबाझरी तलावातून नागपूर शहराला पाणीपुरवठा केला जातो. - वुन्ना नदी:- ही नदी नागपूर जिल्ह्याच्या पश्चिम
भागातून वाहते. - आंब नदी:- ही नदी नागपूर जिल्ह्याच्या मध्य
भागातून वाहते. - कोलार नदी:- ही नदी नागपूर जिल्ह्याच्या पूर्व
भागातून वाहते.
याव्यतिरिक्त, नागपूर जिल्ह्यातून वाहणाऱ्या इतर नद्यांमध्ये चंद्रभागा
नदी, सांड नदी, बावनथडी नदी, नंद नदी, जाम नदी, गोरेवाडा
नदी, उमरेड नदी, कुही नदी आणि भिवापूर नदी या नद्यांचा समावेश होतो.
नागपूर
जिल्ह्यातील धरणे
नागपूर जिल्ह्यात एकूण 23 धरणे आहेत. त्यापैकी
काही महत्त्वाची धरणे खालीलप्रमाणे आहेत:
- गोसेखुर्द धरण: हे महाराष्ट्रातील सर्वात मोठे
धरण आहे. हे भंडारा जिल्ह्यातील पौनी येथे वैनगंगा नदीवर बांधलेले आहे. या धरणाचे
बांधकाम 1979 मध्ये पूर्ण झाले. हे धरण सिंचन, पिण्याच्या पाण्याचा पुरवठा आणि जलविद्युत उत्पादनासाठी
वापरले जाते. - पेंच धरण: हे नागपूर जिल्ह्यातील पारशिवनी येथे
पेंच नदीवर बांधलेले आहे. हे धरण सिंचन आणि जलविद्युत उत्पादनासाठी वापरले जाते. - चंद्रभागा धरण: हे नागपूर जिल्ह्यातील कळमेश्वर
येथे चंद्रभागा नदीवर बांधलेले आहे. हे धरण सिंचन आणि जलविद्युत उत्पादनासाठी
वापरले जाते. - जांब धरण: हे नागपूर जिल्ह्यातील काटोल येथे
जांब नदीवर बांधलेले आहे. हे धरण सिंचन आणि जलविद्युत उत्पादनासाठी वापरले जाते. - कान्होलीबारा धरण: हे नागपूर जिल्ह्यातील हिंगणा
येथे कान्होलीबारा नदीवर बांधलेले आहे. हे धरण सिंचन आणि जलविद्युत उत्पादनासाठी
वापरले जाते. - खेकारानाल्ला धरण – हे धरण नागपूरजवळ सावनेर
येथे आहे. हे धरण मातीने बनलेले असून याचे बांधकाम 1988 साली पूर्ण झाले आहे. - रामटेक धरण – नागपूरमधील रामटेक येथे सूर
नदीवरचे मातीचे धरण. स्थानिक प्रदेशात हे धरण खिंडसी तळे या नावाने ओळखले जाते. या
धरणाचे बांधकाम इंग्रजांनी 1923 साली केले होते.
नागपूर जिल्ह्यातील धरणे जलसंधारण आणि जलविद्युत
उत्पादनासाठी महत्त्वाची भूमिका बजावतात. या धरणांमुळे नागपूर जिल्ह्यातील शेती, उद्योग आणि पिण्याच्या
पाण्याचा पुरवठा यावर सकारात्मक परिणाम झाला आहे.
नागपूर
जिल्ह्याचे हवामान
नागपूर जिल्ह्याचे हवामान सामान्यतः उष्ण आणि
कोरडे आहे. उन्हाळ्यात तापमान 40 ते ४२ अंश सेल्सिअस पर्यंत पोहोचू शकते.
हिवाळ्यात तापमान 10 अंश सेल्सिअस पर्यंत खाली जाते. नागपूर जिल्ह्यात पावसाळा जून ते सप्टेंबर
दरम्यान असतो. या काळात सरासरी 1000 मिलीमीटर पाऊस पडतो.
नागपूर
जिल्ह्यातील पिके
- नागपूर जिल्हा हा मुळातच कृषी अर्थव्यवस्था
म्हणून ओळखला जातो आणि येथील ग्रामीण अर्थव्यवस्था ही जिल्हा अर्थव्यवस्थेचा आधार
आहे. या जिल्ह्याचा एकूण भौगोलिक प्रदेश 9892 किलोमीटर इतका असून, यातील 644 हेक्टर भाग
पिकाऊ आहे. या जिल्ह्यातील मुख्य खरीप
पिकांमध्ये कापूस, सोयाबीन, तूर, उडीद, मूग, खरीप ज्वारी, बाजरी, कडधान्ये, भाजीपाला ही पिके घेतली
जातात तर रब्बी पिकांमध्ये गहू, हरभरा, मका, बाजरी, कडधान्ये, भाजीपाला ही पिके घेतात. - नागपूर जिल्ह्यात भाजीपाला उत्पादनातही वाढ होत
आहे. जिल्ह्यात कारली, भेंडी, वांगी, टोमॅटो, मिरची, पपई, आंबा, केळी, स्ट्रॉबेरी इत्यादी भाज्यांचे
उत्पादन घेतले जाते. - नागपूर जिल्ह्यात काही ठिकाणी ऊस, केळी, संत्री, लिंबू, द्राक्षे, तंबाखू इत्यादी नगदी पिके
देखील घेतली जातात.
नागपूर
जिल्ह्यातील पर्यटनस्थळे
नागपूर जिल्हा हा नैसर्गिक सौंदर्य, ऐतिहासिक स्थळे आणि
धार्मिक स्थळे यासाठी प्रसिद्ध आहे. नागपूर जिल्ह्यातील काही प्रमुख पर्यटनस्थळे
खालीदिलेली आहे:
- दीक्षाभूमी:- नागपूर शहराच्या मध्यभागी असलेली
दीक्षाभूमी हे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी बौद्ध धर्माचा स्वीकार केलेल्या
ठिकाणाची आठवण करून देते. हे एक महत्त्वाचे बौद्ध तीर्थक्षेत्र आहे. - गांधीसागर तलाव (शुक्रवारी तलाव):- नागपुरच्या महाल भागात असलेला गांधीसागर तलाव हा
शुक्रवारी तलाव आणि जुम्मा तलाव या नावानेही ओळखला जातो. रमण सायन्स सेंटरच्या
अगदी समोर हा तलाव आहे. सुमारे 275 वर्षांपूर्वी नागपूरचे तत्कालीन राज्यकर्ते
चांद सुल्तान यांच्या पाणी पुरवठा योजनेच्या माध्यमातून हा तलाव अस्तित्त्वात आला
असल्याचे बोलले जाते. 1742 मध्ये पहिले रघुजी यांनी आपल्या राज्याची राजधानी
म्हणून नागपूरला घोषित केले आणि भोसले व ब्रिटीशांच्या राज्यकाळात या तलावाचे नाव
शुक्रवारी तलाव असेही ठेवण्यात आले. या तलावाच्या मधोमध एक छोटेसे बेट आहे. या
बेटावर आकर्षक शिवमंदिर आणि बगिचाही आहे. - सीताबर्डी किल्ला:- नागपूर शहराच्या मध्यभागी
असलेला सीताबर्डी किल्ला हा एक ऐतिहासिक किल्ला आहे. हा किल्ला 17 व्या शतकात
बांधला गेला होता आणि तो अनेक युद्धांचा साक्षीदार आहे. - फुटाळा तलाव:- नागपूर शहराच्या मध्यभागी असलेला
फुटाळा तलाव हा एक सुंदर तलाव आहे. हा तलाव शहराच्या नैसर्गिक सौंदर्यात भर घालतो. - खिंडसी तलाव:– रामटेक तालुक्यात असलेल्या खिंडसी
तलावाच्या सभोवताल घनदाट जंगल आहे. नागपूरपासून 53 किलोमीटर आणि रामटेकपासून 3.5
किलोमीटर अंतरावर हा तलाव आहे. लोकांसाठी अनेक वर्षांपासून हे स्थळ आकर्षक आणि
आवडीचे पर्यटन स्थळ बनले आहे. येथे येणारे पर्यटक मोटरबोट्स, पेडल बोट्स, रोवींग बोट्स, वॉटर स्कूटर्स आदींच्या
माध्यमातून जलतरणाचा आनंद घेऊ शकतात. लहान मुलांसाठी येथे साहसी पार्कही आहे. तर
साहसी उपक्रम करणाऱ्या मोठ्यांसाठी जंगलात ट्रेकिंगचीही सुविधा आहे. - रामटेक:- नागपूरपासून सुमारे 55 किलोमीटर
अंतरावर असलेले रामटेक हे एक ऐतिहासिक शहर आहे. हे शहर अनेक प्राचीन लेणींसाठी
प्रसिद्ध आहे. - तोतलाडोह धरण:- नागपूरपासून सुमारे 80 किलोमीटर
अंतरावर असलेले तोतलाडोह धरण हे एक सुंदर धरण आहे. हे धरण पेंच नदीवर बांधले गेले
आहे आणि ते एक लोकप्रिय पर्यटन स्थळ आहे. - खेकरा नाला:- खेकरा
नाला हे सौंदर्याने ओतप्रोत असलेले धरणाचे ठिकाण आहे.खापाजवळील छिंदवाडा मार्गावर
ते आहे. साहसी कृत्य करणा-यांसाठी विशेषत: पर्वतरोहकांसाठी हे ठिकाण अतिशय आकर्षक
असे आहे. येथील मुख्य आकर्षण म्हणजे, खेकरा नाला धरणाच्या सभोवताल असलेला अतिशय शांत आणि निश्चल
असा तलाव, सभोवताल असलेले घनदाट जंगल, हिरवागार निसर्ग, आरोग्यासाठी पोषक वातावरण
हे आहे. - अंबाझरी तलाव आणि बाग:- नागपूर शहराच्या
मध्यभागी असलेली अंबाझरी तलाव आणि बाग ही एक सुंदर ठिकाण आहे. - सातपुडा बॉटनिकल गार्डन:- नागपूर शहराच्या
मध्यभागी असलेला सातपुडा बॉटनिकल गार्डन हा एक सुंदर उद्यान आहे. - रमण सायन्स सेंटर:- नागपूर शहरातील रमण
सायन्स सेंटर हे एक वैज्ञानिक संग्रहालय आहे. - महाराजबाग प्राणीसंग्रहालय:- नागपूर शहरातील
महाराजबाग हे एक प्राणीसंग्रहालय आहे. येथे आपल्याला अनेक वन्यजीव पाहायला मिळतात.
संबंधित प्रश्नउत्तरे
अशाप्रकारे आपला
आजचा लेख पूर्ण झाला. आज आपण महाराष्ट्रातील नागपूर जिल्ह्याची माहिती बघीतली.
त्यामध्ये सुरवातीला आपण नागपूर जिल्ह्याचा इतिहास बघितला. त्यानंतर आपण भौगोलिक
माहिती, सीमा, नागपूर
जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ, तालुके किती व कोणते, जिल्ह्याची लोकसंख्या, वनक्षेत्र, नद्या, धरणे, हवामान, पिके या सर्वांबद्दल विस्तृत माहिती बघितली आणि शेवटी आपण नागपूर
जिल्ह्यातील पर्यटन स्थळांबद्दल माहिती बघितली. अशाप्रकारे आपला आजचा लेख पूर्ण
झाला.
या लेखाबद्दल
तुमच्या प्रतिक्रिया नक्की द्या आणि या लेखात असलेल्या माहिती व्यतिरिक्त तुमचा
जवळ नागपूर जिल्ह्याबद्दल जास्तीची माहिती असल्यास आम्हाला नक्की कळवा आम्ही या
लेखात ती समाविष्ट करू.
