नमस्कार मित्र मैत्रिनिनो आजच्या लेखात आपण
महाराष्ट्रातील भंडारा जिल्ह्याची संपूर्ण माहिती बघणार आहे. त्यामध्ये सर्वप्रथम
आपण भंडारा जिल्ह्याच्या इतिहास बघणार आहे,त्यानंतर आपण भंडारा जिल्ह्याची भौगोलिक माहिती, भंडारा जिल्ह्याच्या सीमा, भंडारा जिल्ह्याचे
क्षेत्रफळ, तालुके किती व कोणते, जिल्ह्याची
लोकसंख्या , वनक्षेत्र, नद्या, धरणे, हवामान, पिके या
सर्वांबद्दल माहिती घेणार आहे आणि शेवटी आपण भंडारा जिल्ह्यातील पर्यटन
स्थळांबद्दल माहिती बघणार आहे. तर चला सुरु करूया आजचा लेख भंडारा जिल्ह्याची
संपूर्ण माहिती | Bhandara District Complete Information In Marathi
 |
|
भंडारा जिल्ह्याची माहिती |
भंडारा जिल्ह्याचा
इतिहास
- भंडारा जिल्ह्याचा प्राचीन इतिहास मौर्य, सातवाहन, वाकाटक, चालुक्य, राष्ट्रकूट, यादव, बहमनी आणि मुघल
यांच्यासारख्या अनेक राजवटींनी गाजवला आहे. या राजवटींनी या भागाच्या संस्कृती आणि
इतिहासावर मोठा प्रभाव टाकला आहे. - रतनपूर येथील इ.स. ११०० मधील शिल्पलेखात भंडारा
जिल्ह्यासाठी ‘भनारा’ हा शब्द वापरल्या गेल्याचे
आढळल्याने, भंडारा जिल्ह्याचे नाव हे ‘भनारा’ या शब्दापासून तयार झाले असावे असा अंदाज
आहे. - हा प्रदेश पूर्वी गवळ्यांच्या अधिपत्याखाली
होता. - सातव्या शतकापासून या भागावर हैहय़वंशीय राजपूत
राजांचे अधिराज्य होते. - इ.स. १२०० पासून सुमारे इ.स. १६०० या
शतकांपर्यंतच्या कालावधीत राजपूतांच्या सत्तेचा -हास होत जाऊन तेथे गोडांची सत्ता
प्रस्थापित झाली. - इ.स.१७०० या शतकात या प्रदेशाचा काही भाग
छिदवाडा जिल्ह्यातील देवगड येथील बख्त बुलंदशहाच्या अंमलाखाली गेला. - इ.स.१८०० शतकात, भंडारा जिल्हा मराठा साम्राज्याचा एक भाग होता. 1818 मध्ये, ब्रिटिशांनी मराठा
साम्राज्याचा पराभव केला आणि भंडारा जिल्हा ब्रिटिशांच्या अधिपत्याखाली आला. - १९४७ मध्ये, भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर, भंडारा जिल्हा मध्य प्रदेश
राज्याचा एक भाग बनला. - १९६० मध्ये, महाराष्ट्र राज्याची स्थापना झाल्यानंतर, भंडारा जिल्हा महाराष्ट्र
राज्याचा एक भाग बनला.
भंडारा या जिल्ह्याने अनेक कालखंड आणि
संस्कृतींना अनुभवले आहे. भंडारा जिल्हा एक ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या
महत्त्वाचा जिल्हा आहे.
भंडारा जिल्ह्याचे
क्षेत्रफळ
- भंडारा जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ ३७१७ वर्ग किलोमीटर
आहे. - भंडारा हा भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील एक
प्रशासकीय जिल्हा आहे. जिल्ह्याचे मुख्यालय भंडारा आहे. भंडारा जिल्ह्याची सीमा
उत्तर मध्ये मध्य प्रदेशातील बालाघाट जिल्ह्याशी, दक्षिणेला
चंद्रपूर जिल्ह्याशी, आग्नेयेला गडचिरोली जिल्ह्याशी आणि
पूर्वेला गोंदिया जिल्ह्याशी आणि पश्चिमेला नागपूर जिल्ह्याशी आहे. - भंडारा जिल्हा तीन उपविभागात विभागला आहे:
भंडारा, तुमसर आणि साकोली. हे उपविभाग पुढे सात तालुक्यात विभागले
आहेत: भंडारा, पवनी, तुमसर, मोहाडी, साकोली, लखानी आणि
लाखंदूर. - भंडारा जिल्हा पंचायतीच्या कार्यक्षेत्रात एकूण ७ पंचायत समित्या,५४१ ग्रामपंचायती आणि ८६६ गावे आहेत.
- भंडारा जिल्हा हा शेती, उद्योग आणि वनसंपत्ती यांच्या मिश्रित अर्थव्यवस्थेचा आहे. भंडारा हा
भाताच्या मोठ्या उत्पादनासाठी प्रसिद्ध आहे. तुमसर हे उपविभागीय मुख्यालय हे एक
प्रसिद्ध भात बाजार आहे.
भंडारा जिल्ह्याची लोकसंख्या
- २०११ च्या जनगणनेनुसार भंडारा जिल्ह्याची
लोकसंख्या ११,९८,८१० आहे.
- २०२३ च्या अंदाजानुसार, भंडारा जिल्ह्याची
लोकसंख्या सुमारे १३,२०,००० आहे. जिल्ह्याच्या लोकसंख्येचा घनता ३५४ लोक प्रति
चौरस किलोमीटर आहे. - भंडारा जिल्ह्यात ६,६७,०९५ पुरुष आणि ६,५२,९०५ महिला आहेत. अनुसूचित जातीची लोकसंख्या २,२५,४७३ आहे, तर अनुसूचित
जमातीची लोकसंख्या २,२४,७१८ आहे. - भंडारा जिल्ह्याची लोकसंख्या वाढत्या आहे. २००१
ते २०११ पर्यंतच्या दशकात, जिल्ह्याची लोकसंख्या २७.६% ने वाढली. - भंडारा जिल्ह्याची लोकसंख्या मुख्यत्वे ग्रामीण
आहे. जिल्ह्यातील ९२.५% लोकसंख्या ग्रामीण भागात राहते. शहरी भागात राहणाऱ्या
लोकसंख्येचा हिस्सा केवळ ७.५% आहे.
भंडारा जिल्ह्यातील
वनक्षेत्र
- भंडारा जिल्ह्याचे एकूण क्षेत्रफळ ३,७१६.६५ चौरस किलोमीटर आहे. त्यापैकी ६४५.५८ चौरस
किलोमीटर म्हणजेच १७.५९% क्षेत्र हे वनक्षेत्र आहे. भंडारा जिल्ह्यात एकूण ४४४
वनक्षेत्र आहेत. त्यापैकी सर्वात मोठे वनक्षेत्र हे “नंदवन” आहे, ज्याचे क्षेत्रफळ २७० चौरस
किलोमीटर आहे. भंडारा जिल्ह्यात प्रामुख्याने साग, बांबू, चंदन, शिसव, कदंब, आंबा, फणस, इत्यादी वृक्ष आढळतात. - भंडारा जिल्ह्यातील वनक्षेत्र हे वन्यजीवांसाठी
एक महत्त्वाचे अधिवास आहे. येथे वाघ, बिबट, अस्वल, रानडुक्कर, रानकुत्रा, कोल्हा, लांडगा, इत्यादी वन्य प्राणी
आढळतात. तसेच येथे अनेक प्रकारचे पक्षी, सरपटणारे प्राणी, कीटक, इत्यादी आढळतात. - भंडारा जिल्ह्यातील वनक्षेत्र हे हवामान
नियंत्रित करण्यासाठी देखील महत्त्वपूर्ण आहे. हे वनक्षेत्र पाऊस आणि आर्द्रता टिकवून
ठेवण्यास मदत करतात. तसेच हे वनक्षेत्र जमिनीची धूप रोखण्यास आणि भूजल पातळी
वाढवण्यास देखील मदत करतात.
भंडारा जिल्ह्यातील वनक्षेत्राचे संवर्धन
करण्यासाठी महाराष्ट्र शासनाने अनेक उपाययोजना केल्या आहेत. त्यामध्ये वनसंवर्धन
मोहिमा, वनीकरण कार्यक्रम, इत्यादींचा समावेश होतो.
भंडारा जिल्ह्यातील
नद्या
भंडारा जिल्ह्यात अनेक नद्या आहेत. त्यापैकी
काही प्रमुख नद्या खालीलप्रमाणे आहेत:
- गायमुख नदी: गायमुख नदी ही भंडारा जिल्ह्यातील
मोहाडी तालुक्यात वाहणारी लहान नदी आहे. ही नदी सतपुडा पर्वतरांगांमध्ये उगम पावते
आणि मोहाडी येथे वैनगंगा नदीला मिळते. गायमुख नदीच्या काठावर मोहाडी येथे
चौंडेश्वरी देवीचे प्रसिद्ध मंदिर आहे. - चुलबंद नदी: चुलबंद नदी ही गोदावरी नदीच्या
उपनद्यांपैकी एक आहे.चुलबंद नदी ही महाराष्ट्रातील भंडारा आणि गोंदिया जिल्ह्यामधून
वाहते.अनेक लहान ओढ्यांचे पाणी या नदीला जाऊन मिळते. भंडारा जिल्ह्यासह,गोंदिया व चंद्रपूर जिल्ह्यात या नदीचे पाणलोट
क्षेत्र आहे. - मरू नदी: मरू नदी पूर्व विदर्भाची एक लहान नदी असून ती भंडारा व
नागपूर जिल्ह्यातून वाहते. ही नदी भिवापूर जवळ वाहते आणि थोड्या अंतरासाठी नागपूर
आणि भंडारा जिल्ह्यांच्या सीमेवर वाहते. पुढे ही नदी उमरेड करांडला वन्यजीव
अभयारण्याच्या पूर्वेकडे वाहते आणि वैनगंगा नदीवरील गोसीखुर्द धरणात मिळते. - बावनथडी नदी: बावनथडी नदी ही मध्य प्रदेशातील बालाघाट जिल्ह्यातल्या परसवाडा
डोंगरात उगम पावते आणि महाराष्ट्रातील नागपूर जिल्ह्याच्या ईशान्य सीमेवरून जाते
आणि गोंदिया जिल्हा व भंडारा जिल्हा या जिल्ह्यांतून वाहते. - वैनगंगा नदी: वैनगंगा नदी ही महाराष्ट्रातील
विदर्भातील एक महत्त्वाची नदी आहे. ही नदी मध्य प्रदेशातील मैकल पर्वतरांगांमध्ये
उगम पावते आणि महाराष्ट्रातील भंडारा, गोंदिया, नागपूर, चंद्रपूर आणि
गडचिरोली जिल्ह्यांमधून वाहते. ही नदी शिवनी जिल्ह्यातील दरकेसा टेकड्यांत
समुद्रसपाटीपासून ६४० मीटर उंचीवर उगम पावते. बालाघाट जिल्ह्यातून वाहत आल्यानंतर
ही नदी भंडारा जिल्ह्यात प्रवेश करते. नंतर भंडारा जिल्ह्यातून गोंदिया जिल्हा, नागपूर जिल्हा, चंद्रपूर जिल्हा आणि गडचिरोली जिल्ह्यातून वाहत ती शेवटी गोदावरी नदीला मिळते.
भंडारा जिल्ह्यातील
धरणे
- गोसेखुर्द धरण: गोसेखुर्द धरण हे भंडारा
जिल्ह्यातील सर्वात मोठे धरण आहे. हे धरण वैनगंगा नदीवर बांधलेले आहे आणि त्याची
उंची ९२ मीटर आहे. धरणाची पाणीसाठवण क्षमता २१५ दशलक्ष घनमीटर आहे. हे धरण नागपूर, भंडारा आणि चंद्रपूर
जिल्ह्यांमधील सिंचन आणि विजेची गरज पूर्ण करते. - वाघ नदी प्रकल्प: वाघ नदी प्रकल्प हे भंडारा
जिल्ह्यातील सर्वात मोठे धरण आहे. हे धरण वाघ नदीवर बांधलेले आहे आणि त्याची उंची
९२ मीटर आहे. धरणाची पाणीसाठवण क्षमता २१५ दशलक्ष घनमीटर आहे. हे धरण नागपूर, भंडारा आणि चंद्रपूर
जिल्ह्यांमधील सिंचन आणि विजेची गरज पूर्ण करते. - इटियाडोह प्रकल्प: इटियाडोह प्रकल्प हा भंडारा
जिल्ह्यातील एक महत्त्वाचा जलविद्युत प्रकल्प आहे. हा प्रकल्प इटियाडोह धरणावर
आधारित आहे. इटियाडोह धरण हे वैनगंगा नदीवर बांधलेले आहे आणि त्याची उंची ५० मीटर
आहे. प्रकल्पाची एकूण स्थापित क्षमता १३२ मेगावॅट आहे. - कऱ्हाडा तलाव प्रकल्प: कऱ्हाडा तलाव प्रकल्प हा
भंडारा जिल्ह्यातील एक महत्त्वाचा सिंचन प्रकल्प आहे. हा प्रकल्प कऱ्हाडा तलावावर
आधारित आहे. कऱ्हाडा तलाव हे वैनगंगा नदीवर बांधलेले आहे आणि त्याची पाणीसाठवण
क्षमता २० दशलक्ष घनमीटर आहे. प्रकल्पाद्वारे १२,००० हेक्टर क्षेत्राला सिंचन सुविधा मिळते.
या व्यतिरिक्त अजूनही काही धरणे आहे; जसे खांब
तलाव प्रकल्प, चांदपूर तलाव प्रकल्प, बहुळा धरण प्रकल्प, बालसमुद्र प्रकल्प, बाघ शिरपूर प्रकल्प, बाघ पुजारीटोला प्रकल्प,
बाघ काजीसरार प्रकल्प, वाघेडा प्रकल्प,
सोरणा तलाव, बोदलकसा तलाव, चांदपूर तलाव, चोरखमारा तलाव, खैरबांडा
तलाव, मानगड तलाव, संग्रामपूर, चुलबंद तलाव, बेलेकर बोथाली तलाव, कालीसारार हे जिल्ह्यातील मध्यम स्वरुपाचे प्रकल्प आहेत.
भंडारा जिल्ह्याचे
हवामान
भंडारा जिल्ह्याचे हवामान उष्णकटिबंधीय सदाहरित
प्रकारचे आहे.भंडारा जिल्ह्यात उन्हाळा मार्च ते जून या काळात असतो. या काळात
तापमान ४० अंश सेल्सिअस पर्यंत पोहोचू शकते. उन्हाळ्यात आर्द्रता कमी असते.भंडारा
जिल्ह्यात हिवाळा नोव्हेंबर ते फेब्रुवारी या काळात असतो. या काळात तापमान १० अंश
सेल्सिअस पर्यंत खाली जाऊ शकते. हिवाळ्यात आर्द्रता जास्त असते.भंडारा जिल्ह्यात
पावसाळा जून ते सप्टेंबर या काळात असतो. या काळात जिल्ह्यात मोठ्या प्रमाणात पाऊस
पडतो. जिल्ह्यातील सरासरी वार्षिक पाऊस १००० ते १२०० मिमी पर्यंत असतो.
भंडारा जिल्ह्यातील
पिके
भंडारा जिल्ह्यातील प्रमुख पिके खालीलप्रमाणे
आहेत:
- धान्य पिके:भंडारा जिल्ह्यात धान्य पिकांपैकी
भात, गहू, ज्वारी, मका, बाजरी, राय, ओट, मूग, उडीद, हरभरा, सोयाबीन या पिकांवर विशेष
भर दिला जातो. - तृणधान्ये:भंडारा जिल्ह्यात तृणधान्यांपैकी भात, ज्वारी, मका, बाजरी या पिकांवर विशेष भर
दिला जातो. - कडधान्ये:भंडारा जिल्ह्यात कडधान्यांपैकी मूग, उडीद, हरभरा, सोयाबीन या पिकांवर विशेष
भर दिला जातो. - फळे:भंडारा जिल्ह्यात फळांपैकी आंबा, काजू, पेरू, केळी, लिंबू, मोसंबी, द्राक्षे, संत्री, जांभूळ, चिकू, पपई या फळांची लागवड केली
जाते. - भाजीपाला:भंडारा जिल्ह्यात भाजीपाल्यापैकी कांदा, बटाटा, वांगी, टोमॅटो, मिरची, फ्लॉवर, बीन्स, रताळी, गाजर, कोबी, पालक, मेथी या भाज्यांचा समावेश
होतो. - भंडारा जिल्ह्यात धान्य पिकांखाली 62%, तृणधान्यांखाली 22%, कडधान्यांखाली 12%, फळाखाली 2% आणि
भाजीपाल्याखाली 2% क्षेत्र आहे. - भंडारा जिल्ह्यातील पिकांमध्ये गेल्या काही
वर्षांत चांगली वाढ झाली आहे. यामागील कारणांमध्ये सिंचनाचा वापर वाढणे, आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर
वाढणे, कृषी विभागाच्या योजनांचा
लाभ मिळणे इत्यादींचा समावेश होतो. - भंडारा जिल्ह्यात धान्य उत्पादनात वाढ
होण्यासाठी सिंचनाचा वापर वाढवणे, आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर वाढवणे, कृषी विभागाच्या योजनांचा लाभ मिळवणे यावर भर दिला जात आहे.
भंडारा जिल्ह्यातील
पर्यटनस्थळे
भंडारा
हा जिल्हा आपल्या नैसर्गिक सौंदर्य, ऐतिहासिक स्थळे आणि धार्मिक स्थळांसाठी प्रसिद्ध आहे.
भंडारा जिल्ह्यातील काही प्रमुख पर्यटन स्थळे खालीलप्रमाणे आहेत:
- सिंधपुरी बुद्ध विहार: हे भंडारा शहराच्या जवळील
एक प्राचीन बौद्ध विहार आहे. हे विहार मौर्य सम्राट अशोकाने बांधले असल्याचे मानले
जाते. - गायमुख: हे भंडारा जिल्ह्यातील एक सुंदर ठिकाण
आहे. येथे एक प्राचीन शिव मंदिर आहे. - उमरेड-करंडला वन्यजीव अभयारण्य: हे नागपूर
जिल्ह्यातल्या उमरेड आणि भंडारा जिल्ह्यातील पवनी तालुक्यांत वसलेले एक वन्यजीव
अभयारण्य आहे. या अभयारण्यात अनेक दुर्मिळ वन्यजीव आढळतात. - आंधळगाव: हे भंडारा जिल्ह्यातील एक ऐतिहासिक गाव
आहे. येथे एक प्राचीन गड आणि मंदिरे आहेत. - पाचगणी: हे भंडारा जिल्ह्यातील एक सुंदर पर्यटन
स्थळ आहे. येथे अनेक नैसर्गिक धबधबे आणि तलाव आहेत. - कोका वन्यजीवन अभयारण्य: वर्ष २०१३ मध्ये, कोका यांना वन्यजीवन अभयारण्य म्हणून मान्यता दिली. हे
अभयारण्य भंडारा जिल्ह्यात आहे आणि ते केवळ २० किमी आपसाणारे आहे नागझिरा वन्यजीव
अभयारण्यास आपल्याला विचारलाय. या अभयारण्याची कुल क्षेत्रफळ ९२.३४ चौ किमी आहे.
कोका यांच्या भेवड्या आणि बिबट्या संख्या अत्यंत आकर्षक आहे. इथे, गोरस, चित्ता, आणि संभारस यांच्या
साथीच्या स्थानीय जीवांची संख्या महत्वाची आहे. कोका यांनी वन्यजीव अभ्यासासाठी
नागझिरा आणि न्यू नागझिरा अभयारण्यांकिंवा इतर अभयारण्यांपासून दूर पळून जाऊन
जिवाच्या सुरक्षिततेसाठी सांगताना नक्की केली आहे.
या व्यतिरिक्त, भंडारा जिल्ह्यात अनेक इतर पर्यटन स्थळे आहेत. यामध्ये
भंडारा शहरातील राजवाडा, लोणार सरोवर, कांचनगड किल्ला, औरंगाबादेश्वर मंदिर इत्यादींचा समावेश होतो.
संबंधित
प्रश्नउत्तरे
प्रश्न१: भंडारा जिल्ह्यातील तालुके किती?
उत्तर: भंडारा जिल्ह्यात एकूण ७ तालुके आहे.
त्यांची नावे पुढीलप्रमाणे :भंडारा, मोहाडी, तुमसर , लाखनी, लाखांदूर, साकोली आणि पवनी
प्रश्न२: भंडारा जिल्ह्यात एकूण किती
ग्रामपंचायती आहेत?
उत्तर: भंडारा जिल्हा पंचायतीच्या
कार्यक्षेत्रात एकूण ७ पंचायत समित्या,५४१ ग्रामपंचायती आणि ८६६ गावे आहेत.
प्रश्न३: भंडारा शहराला ब्रास सिटी का म्हणतात?
उत्तर: मोठ्या ब्रास उत्पादनांच्या उद्योगामुळे
भंडारा शहराला ‘ब्रास सिटी‘ म्हणूनही ओळखले जाते.
त्याचप्रमाणे भंडारा जिल्ह्याला ‘तलावांचा जिल्हा‘ म्हणूनही ओळखले जाते.
प्रश्न४: भंडारा जिल्हा कशासाठी प्रसिद्ध आहे?
उत्तर: भंडारा हा महाराष्ट्रातला सर्वात जास्त प्रमाणात
तांदूळ पिकविणारा जिल्हा म्हणून प्रसिद्ध आहे.
अशाप्रकारे आपला
आजचा लेख पूर्ण झाला. आज आपण महाराष्ट्रातील भंडारा जिल्ह्याची माहिती बघीतली.
त्यामध्ये सुरवातीला आपण भंडारा जिल्ह्याचा इतिहास बघितला. त्यानंतर आपण भौगोलिक
माहिती, सीमा, भंडारा
जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ, तालुके किती व कोणते, जिल्ह्याची लोकसंख्या, वनक्षेत्र, नद्या, धरणे, हवामान, पिके या सर्वांबद्दल विस्तृत माहिती बघितली आणि शेवटी आपण भंडारा जिल्ह्यातील
पर्यटन स्थळांबद्दल माहिती बघितली. अशाप्रकारे आपला आजचा लेख पूर्ण झाला.
या लेखाबद्दल
तुमच्या प्रतिक्रिया नक्की द्या आणि या लेखात असलेल्या माहिती व्यतिरिक्त तुमचा
जवळ भंडारा जिल्ह्याबद्दल जास्तीची माहिती असल्यास आम्हाला नक्की कळवा आम्ही या
लेखात ती समाविष्ट करू.
