नमस्कार मित्र मैत्रिनिनो आजच्या लेखात आपण महाराष्ट्रातील वर्धा जिल्ह्याची संपूर्ण माहिती बघणार आहे. त्यामध्ये सर्वप्रथम आपण वर्धा जिल्ह्याच्या इतिहास बघणार आहे,त्यानंतर आपण वर्धा जिल्ह्याची भौगोलिक माहिती, वर्धा जिल्ह्याच्या सीमा, वर्धा जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ, तालुके किती व कोणते, जिल्ह्याची लोकसंख्या , वनक्षेत्र, नद्या, धरणे, हवामान, पिके या सर्वांबद्दल माहिती घेणार आहे आणि शेवटी आपण वर्धा जिल्ह्यातील पर्यटन स्थळांबद्दल माहिती बघणार आहे. तर चला सुरु करूया आजचा लेख वर्धा जिल्ह्याची संपूर्ण माहिती | Wardha District Information In Marathi
वर्धा जिल्ह्याचा इतिहास
- वर्धा जिल्ह्याचा इतिहास प्राचीन काळापासूनचा आहे. ई.पू. २ शताब्दीत विदर्भाचा राजा बेरार च्या संबंधाने वर्धा नदीचा उल्लेख आढळतो. विदर्भ (बेरार) प्रदेश हा वर्धा नदीने विभागल्या जाऊन बेरार आणि त्याचा भाऊ माधवनसेना यांच्यात वाटला गेला.
- वर्धा आणि उर्वरित बेरार प्रांतात चालुक्य राजपूत घराण्याने ई.स. ५५० ते ७५० मध्ये राज्य केले. त्याची राजधानी आधुनिक बिजापूर येथे होती व नंतर ती नाशिक ला हलविण्यात आली.
- बहमनी साम्राज्याच्या उदयाने वर्धा त्यात सामील झाला. इ.स. १४३७ मध्ये गुजरातच्या राजानी बेरार वर आक्रमण केल्याचा प्रारंभिक उल्लेख आहे ज्यात गोंडवाना च्या राजाने (वर्धा ओलांडून) मदद केली व तो चांदा येथील होता. इ.स. १५१८ मध्ये बहमनी साम्राज्याच्या पतनानंतर काही काळ बेरार वर इमाद शाही राजपुत्राने इल्लीचपुर येथून राज्य केले.
- नव्वद वर्षांच्या स्वतंत्र अस्तित्व नंतर 1572 मध्ये अहमदनगर राजानी इल्लीचपुर साम्राज्य नष्ट केले आणि १५९४ मध्ये बेरार अहमदनगर पासून सम्राट अकबर च्या साम्राज्याला जोडण्यात आले.
- मराठा स्वारीच्या काळात वर्धा नागपूर मध्ये समाविष्ट करण्यात आला.
- ब्रिटिश काळात 1862 पर्यंत वर्धा हा नागपूरचाच एक भाग होता. प्रशासकिय कारणाने वर्धा वेगळा करण्यात आला. पुलगाव जवळील कवठा येथे जिल्हा मुख्यालय उभारण्यात आले पण नंतर 1866 मध्ये वर्धा हे पालकवाडी जवळ वसविण्यात आले. जिल्हयाला वर्धा हे नाव वर्धा नदीवरुन देण्यात आले.
- वर्धा जिल्ह्याचा इतिहास हा अनेक राजवटींच्या अधीन राहिल्याचा इतिहास आहे. या जिल्ह्यात अनेक प्राचीन मंदिरे, किल्ले आणि पुरातन स्थळे आहेत. वर्धा हे स्वातंत्र्य चळवळीचे एक महत्त्वाचे केंद्र होते. महात्मा गांधींनी वर्धा येथे सेवाग्राम आश्रम स्थापन केला.
वर्धा जिल्ह्याच्या सीमा
वर्धा जिल्हा हा संपूर्णपणे महाराष्ट्र राज्यातच आहे.वर्धा जिल्ह्याची कोणतीही सीमा दुसऱ्या राज्याला लागून नाही.वर्धा जिल्ह्याची सीमा खालीलप्रमाणे आहे:
पूर्वेस: नागपूर जिल्हा
उत्तरेस: नागपूर जिल्हा
पश्चिमेस: अमरावती जिल्हा
दक्षिणेस: यवतमाळ जिल्हा आणि चंद्रपूर जिल्हा
वर्धा जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ
वर्धा जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ ६,३१० चौरस किलोमीटर आहे. हे महाराष्ट्र राज्यातील एकूण क्षेत्रफळाच्या २.०६% आहे. वर्धा जिल्ह्याची लांबी १२५ किलोमीटर आहे आणि दक्षिण टोकावर त्याची रुंदी जवळपास ५८ किलोमीटर आहे.
वर्धा जिल्ह्यातील तालुके
वर्धा जिल्ह्यातील तालुके खालीलप्रमाणे आहेत: आर्वी, आष्टी, सेलू, समुद्रपूर, कारंजा, देवळी, वर्धा, हिंगणघाट
यापैकी वर्धा हे जिल्ह्याचे मुख्यालय आहे. वर्धा जिल्हा महाराष्ट्राच्या दक्षिणेकडील भागात स्थित आहे. हा जिल्हा नर्मदा नदीच्या काठावर वसलेला आहे.
वर्धा जिल्ह्याची लोकसंख्या
२०२३ च्या अंदाजानुसार, वर्धा जिल्ह्याची लोकसंख्या १,३००,७७४ आहे. त्यापैकी ५२% पुरुष आणि ४८% महिला आहेत. जिल्ह्याचा सरासरी साक्षरता दर ८०% आहे, जो देशाच्या राष्ट्रीय सरासरी ५९.५% पेक्षा जास्त आहे. पुरुष साक्षरता ८३% आणि महिला साक्षरता दर ७६% आहे. वर्धा मध्ये, ११% लोकसंख्या सहा वर्षाखालील आहे. वर्धा हे जिल्ह्यातील सर्वात मोठे शहर आहे.
वर्धा जिल्ह्यातील वनक्षेत्र
वर्धा जिल्ह्याचे एकूण क्षेत्रफळापैकी सुमारे 875 चौ.किमी क्षेत्र वनक्षेत्र आहे. हे वनक्षेत्र जिल्ह्याच्या उत्तरेकडील डोंगररांगांमध्ये आणि दक्षिणेकडील किनारी प्रदेशात पसरलेले आहे. वर्धा जिल्ह्यातील वनक्षेत्रात निम, बांबू, साग, महोगनी, शिसव, आंबा, जांभूळ, करवंद, इत्यादी वृक्ष आढळतात. या वनांमध्ये विविध प्रकारचे प्राणी आणि पक्षी देखील आढळतात.
वर्धा जिल्ह्यातील नद्या
वर्धा जिल्ह्यात अनेक नद्या आहेत. त्यापैकी काही प्रमुख नद्या खालीलप्रमाणे आहेत:
- वर्धा नदी: वर्धा नदी ही जिल्ह्यातील सर्वात मोठी नदी आहे. ती मध्य प्रदेशातील मुलताई येथे उगम पावते आणि महाराष्ट्रात प्रवेश करते. जिल्ह्यातून वाहत येताना ती वर्धा, जाम, कार, मदू, बाखली आणि बेंबला या उपनद्यांचा संगम करते. वर्धा नदी गोदावरी नदीला मिळते.
- पैनगंगा नदी: पैनगंगा नदी ही वर्धा जिल्ह्यातील आणखी एक महत्त्वाची नदी आहे. ती मध्य प्रदेशातील बैतूल जिल्ह्यात उगम पावते आणि जिल्ह्यातून वाहत येताना वर्धा नदीला मिळते.
- पंचधारा नदी: पंचधारा नदी ही वर्धा जिल्ह्यातील एक छोटी नदी आहे. ती वर्धा शहराजवळ उगम पावते आणि जिल्ह्यातून वाहत येताना गोदावरी नदीला मिळते.
- धम नदी: धम नदी ही वर्धा जिल्ह्यातील आणखी एक छोटी नदी आहे. ती वर्धा शहराजवळ उगम पावते आणि जिल्ह्यातून वाहत येताना वर्धा नदीला मिळते.
वर्धा जिल्ह्यातील धरणे
वर्धा जिल्ह्यात तीन प्रमुख धरणे आहेत:
- ऊर्ध्व वर्धा धरण: ऊर्ध्व वर्धा धरण हे 1975 मध्ये पूर्ण झाले आणि वर्धा नदीवर बांधले गेले. हे धरण जिल्ह्यातील सर्वात मोठे धरण आहे आणि त्याची पाणीसाठवण क्षमता 200 दशलक्ष घनमीटर आहे. हे धरण सिंचन, पाणीपुरवठा आणि वीज निर्मितीसाठी वापरले जाते.
- धाम धरण: धाम धरण (महाकाली जलाशय) हे 1987 मध्ये पूर्ण झाले आणि वर्धा नदीवर बांधले गेले. हे धरण जिल्ह्यातील दुसरे सर्वात मोठे धरण आहे आणि त्याची पाणीसाठवण क्षमता 165 दशलक्ष घनमीटर आहे. हे धरण सिंचन, पाणीपुरवठा आणि वीज निर्मितीसाठी वापरले जाते.
- निम्न वर्धा धरण: निम्न वर्धा धरण हे 1971 मध्ये पूर्ण झाले आणि वर्धा नदीवर बांधले गेले. हे धरण जिल्ह्यातील तिसरे सर्वात मोठे धरण आहे आणि त्याची पाणीसाठवण क्षमता 70 दशलक्ष घनमीटर आहे. हे धरण सिंचन, पाणीपुरवठा आणि वीज निर्मितीसाठी वापरले जाते.
- या धरणांव्यतिरिक्त, वर्धा जिल्ह्यात अनेक लहान धरणे आहेत. या धरणांचा उपयोग सिंचन, पाणीपुरवठा आणि वन्यजीव संवर्धनासाठी केला जातो.
वर्धा जिल्ह्याचे हवामान
- वर्धा जिल्ह्याचे हवामान उष्णकटिबंधीय मान्सून प्रकारचे आहे. उन्हाळा लांब आणि उष्ण असतो, जून ते सप्टेंबर या काळात सरासरी तापमान 30 अंश सेल्सिअसपेक्षा जास्त असते. हिवाळा थोडा थंड असतो, डिसेंबर ते फेब्रुवारी या काळात सरासरी तापमान 15 अंश सेल्सिअसपेक्षा कमी असते.
- वर्धा जिल्ह्यात दरवर्षी सरासरी 1,000 ते 1,200 मिमी पाऊस पडतो. पावसाचा हंगाम जून ते सप्टेंबर या काळात असतो. या काळात पावसामुळे पूर येण्याचा धोका असतो.
- वर्धा जिल्ह्यात सर्वात उष्ण महिना मे असतो, ज्यामध्ये सरासरी तापमान 38 अंश सेल्सिअस असते. सर्वात थंड महिना जानेवारी असतो, ज्यामध्ये सरासरी तापमान 12 अंश सेल्सिअस असते.
- वर्धा जिल्ह्यात सर्वाधिक पाऊस असलेला महिना ऑगस्ट असतो, ज्यामध्ये सरासरी 250 मिमी पाऊस पडतो. सर्वात कमी पाऊस असलेला महिना नोव्हेंबर असतो, ज्यामध्ये सरासरी 20 मिमी पाऊस पडतो.
- वर्धा जिल्ह्यात वाऱ्यांचा वेग सामान्यतः मंद असतो. मात्र, पावसाळ्यात वाऱ्यांचा वेग वाढू शकतो.
- वर्धा जिल्ह्यातील हवामान शेतीसाठी अनुकूल आहे. जिल्ह्यात मुख्यतः धान्य, कापूस, सोयाबीन, काजू, आंबा इत्यादी पिके घेतली जातात.
वर्धा जिल्ह्यातील पिके
- धान: वर्धा जिल्ह्यातील मुख्य पिके धान आहे. जिल्ह्यातील सुमारे 50% क्षेत्रावर धानाची लागवड केली जाते. वर्धा जिल्ह्याचे धान उत्पादन महाराष्ट्रातील सर्वात जास्त आहे. धान हे एक प्रमुख अन्नधान्य आहे जे तांदूळ बनवण्यासाठी वापरले जाते. वर्धा जिल्ह्यात धानाची लागवड मुख्यतः पावसाच्या पाण्यावर केली जाते. मात्र, सिंचनाची सुविधा देखील उपलब्ध आहे.
- गहू: वर्धा जिल्ह्यात गहू हे दुसरे महत्त्वाचे पीक आहे. जिल्ह्यातील सुमारे 30% क्षेत्रावर गहू लागवड केली जाते. वर्धा जिल्ह्याचे गहू उत्पादन महाराष्ट्रातील दुसऱ्या क्रमांकावर आहे. गहू हे एक प्रमुख अन्नधान्य आहे जे पिठ बनवण्यासाठी वापरले जाते. वर्धा जिल्ह्यात गहू लागवड मुख्यतः पावसाच्या पाण्यावर केली जाते. मात्र, सिंचनाची सुविधा देखील उपलब्ध आहे.
- ज्वारी: वर्धा जिल्ह्यात ज्वारी हे तिसरे महत्त्वाचे पीक आहे. जिल्ह्यातील सुमारे 10% क्षेत्रावर ज्वारी लागवड केली जाते. वर्धा जिल्ह्याचे ज्वारी उत्पादन महाराष्ट्रातील चौथ्या क्रमांकावर आहे. ज्वारी हे एक प्रमुख अन्नधान्य आहे जे ज्वारीच्या पीठ बनवण्यासाठी वापरले जाते. वर्धा जिल्ह्यात ज्वारी लागवड मुख्यतः पावसाच्या पाण्यावर केली जाते. मात्र, सिंचनाची सुविधा देखील उपलब्ध आहे.
- याव्यतिरिक्त, वर्धा जिल्ह्यात भात, मका, सोयाबीन, कापूस, तूर, मूग, उडीद, हरभरा, सोयाबीन, बाजरी, तीळ, सूर्यफूल इत्यादी पिके देखील घेतली जातात.
वर्धा जिल्ह्यातील पर्यटनस्थळे
वर्धा जिल्हा हा महाराष्ट्रातील एक महत्त्वाचा जिल्हा आहे. हा जिल्हा आपल्या ऐतिहासिक स्थळे, धार्मिक स्थळे आणि नैसर्गिक सौंदर्यासाठी प्रसिद्ध आहे. वर्धा जिल्ह्यातील काही प्रमुख पर्यटन स्थळे खालीलप्रमाणे आहेत:
- विश्वशांती स्तूप: हा स्तूप वर्धा शहरातील एक महत्त्वाचे पर्यटन स्थळ आहे. हा स्तूप 1993 मध्ये बांधला गेला होता. हा स्तूप पांढऱ्या रंगाचा आहे आणि त्याच्या चारही बाजूंना बुद्ध मूर्ती बसवलेल्या आहेत.
- लक्ष्मीनारायण मंदिर: हे मंदिर वर्धा शहरातील एक प्राचीन मंदिर आहे. हे मंदिर भगवान विष्णू आणि महालक्ष्मी यांना समर्पित आहे. हे मंदिर आतील बाजूने पूर्ण संगमरवरी आहे.
- परमधाम आश्रम: हा आश्रम पवनार येथे आहे. हा आश्रम विनोबा भावे यांनी स्थापन केला होता. हा आश्रम शांत आणि निसर्गरम्य ठिकाणी वसलेला आहे.
- गिरड दर्गा: हा दर्गा वर्ध्या पासून 59 किलोमीटर अंतरावर समुद्रपूर तहसीलमध्ये आहे. हा दर्गा शेख फरीद बाबा यांना समर्पित आहे. दर्ग्याजवळ तलाव आहे.
- सेवाग्राम आश्रम: हा आश्रम वर्धा शहराच्या बाहेरील भागात आहे. हा आश्रम महात्मा गांधी यांच्या कर्मभूमी म्हणून ओळखला जातो. हा आश्रम शांति, समता आणि बंधुभावाचे प्रतीक आहे.
या व्यतिरिक्त, वर्धा जिल्ह्यात इतरही अनेक पर्यटन स्थळे आहेत. त्यात खालीलंचा समावेश आहे:
- बोर व्याघ्र प्रकल्प: हा प्रकल्प वर्धा जिल्ह्यातील एक महत्त्वाचा पर्यटन स्थळ आहे. हा प्रकल्प 400 चौरस किलोमीटर क्षेत्रात पसरला आहे. या प्रकल्पात अनेक प्रकारचे वन्यजीव आढळतात, ज्यात वाघ, बिबट्या, हत्ती, गवे, रानडुक्कर इत्यादींचा समावेश आहे.
- कासारी धरण: हे धरण वर्धा जिल्ह्यातील एक महत्त्वाचे पर्यटन स्थळ आहे. हे धरण वर्धा आणि गोदावरी नदींच्या संगमावर बांधलेले आहे. हे धरण एक सुंदर पर्यटन स्थळ आहे.
- पवनार धरण: हे धरण वर्धा जिल्ह्यातील एक महत्त्वाचे पर्यटन स्थळ आहे. हे धरण वर्धा नदीवर बांधलेले आहे. हे धरण एक सुंदर पर्यटन स्थळ आहे.
- गंगापूर धरण: हे धरण वर्धा जिल्ह्यातील एक महत्त्वाचे पर्यटन स्थळ आहे. हे धरण वर्धा नदीवर बांधलेले आहे. हे धरण एक सुंदर पर्यटन स्थळ आहे.
वर्धा जिल्हा हा महाराष्ट्रातील एक वैविध्यपूर्ण जिल्हा आहे. या जिल्ह्यात ऐतिहासिक, धार्मिक, नैसर्गिक आणि मनोरंजनाच्या अनेक पर्यटन स्थळे आहेत.
अशाप्रकारे आपला आजचा लेख पूर्ण झाला. आज आपण महाराष्ट्रातील वर्धा जिल्ह्याची माहिती बघीतली. त्यामध्ये सुरवातीला आपण वर्धा जिल्ह्याचा इतिहास बघितला. त्यानंतर आपण भौगोलिक माहिती, सीमा, वर्धा जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ, तालुके किती व कोणते, जिल्ह्याची लोकसंख्या, वनक्षेत्र, नद्या, धरणे, हवामान, पिके या सर्वांबद्दल विस्तृत माहिती बघितली आणि शेवटी आपण वर्धा जिल्ह्यातील पर्यटन स्थळांबद्दल माहिती बघितली. अशाप्रकारे आपला आजचा लेख पूर्ण झाला.
या लेखाबद्दल तुमच्या प्रतिक्रिया नक्की द्या आणि या लेखात असलेल्या माहिती व्यतिरिक्त तुमचा जवळ वर्धा जिल्ह्याबद्दल जास्तीची माहिती असल्यास आम्हाला नक्की कळवा आम्ही या लेखात ती समाविष्ट करू.
