जळगाव जिल्हा संपूर्ण माहिती | Jalgaon District Information In Marathi

नमस्कार मित्र मैत्रिनिनो आजच्या लेखात आपण महाराष्ट्रातील जळगाव जिल्ह्याची संपूर्ण माहिती बघणार आहे. त्यामध्ये सर्वप्रथम आपण जळगाव जिल्ह्याच्या इतिहास बघणार आहे,त्यानंतर आपण जळगाव जिल्ह्याची भौगोलिक माहिती, जळगाव जिल्ह्याच्या सीमा, जळगाव जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ, तालुके किती व कोणते, जिल्ह्याची लोकसंख्या , वनक्षेत्र, नद्या, धरणे, हवामान, पिके या सर्वांबद्दल माहिती घेणार आहे आणि शेवटी आपण जळगाव जिल्ह्यातील पर्यटन स्थळांबद्दल माहिती बघणार आहे. तर चला सुरु करूया आजचा लेख जळगाव जिल्हा संपूर्ण माहिती

जळगाव जिल्ह्याची माहिती | Jalgaon Jilhyachi Sampurn Mahiti

जळगाव जिल्ह्याचा इतिहास

• जळगाव जिल्ह्याचा इतिहास प्राचीन काळापासून सुरू होतो. महाभारतात तोरणमल (नंदुरबार जिल्हा) चा युवनशव उल्लेख करतो. नाशिक आणि अजिंठा येथील दगडी मंदिर आणि लेणी हे दर्शविते की पहिल्या तीन शतकात, खानदेश बौद्ध धर्मातील आश्रयास्थळी असलेल्या शासनात होता.
• यानंतर, सप्तवानांचे, अंध्र्रहतियास, विरसेन (अहिर राजा), यवान राजवंश, चालुक्य, यादव आणि नंतर आलौद्दीन खिलजी, मोहम्मद तुघलक, मलिक राजा मलिक नझीर, हैदराबादचे निजाम आणि त्यानंतर मराठ्यांनी या प्रदेशात राज्य केले.
• 1795 मध्ये खर्ड्याच्या लढाईनंतर, हैदराबादच्या निजामाला खान्देश मराठ्यांना देण्यास भाग पाडले गेले.
• 1818 मध्ये तिसऱ्या इंग्रज-मराठा युद्धात मराठ्यांचा पराभव झाला आणि खान्देश ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीच्या ताब्यात आला.
• 1906 मध्ये खानदेशाचे विभाजन करण्यात आले आणि पूर्व खानदेश सध्याचे जळगाव बनले.
• 1956 मध्ये राज्यांच्या पुनर्रचनेसह, त्याचा समावेश मुंबई राज्यात करण्यात आला आणि 1960 मध्ये महाराष्ट्राच्या निर्मितीसह जळगाव हा राज्याचा जिल्हा बनला.

जळगाव जिल्ह्याच्या सीमा

जळगाव जिल्ह्याच्या उत्तरेला मध्यप्रदेश राज्य आहे. पूर्वेला महाराष्ट्रातील बुलढाणा जिल्हा आहे, आग्नेयेस जालना जिल्हा आहे, दक्षिणेस औरंगाबाद जिल्हा, नैऋत्य ला नाशिक जिल्हा आहे, आणि पश्चिमेला धुळे जिल्हा आहे.

जळगाव जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ

जळगाव जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ ११,७६५ चौरस किलोमीटर आहे. ही महाराष्ट्रातील जिल्ह्यांच्या क्षेत्रफळानुसार १० वी क्रमांकाचा जिल्हा आहे.

जळगाव जिल्ह्यातील तालुके

जळगाव जिल्ह्यात एकूण १५ तालुके आहेत. ते पुढीलप्रमाणे आहेत: अमळनेर, एरंडोल, चाळीसगाव, चोपडा, जळगाव, जामनेर, धरणगाव, पाचोरा, पारोळा, बोदवड, भडगाव, मुक्ताईनगर, भुसावळ, यावल, रावेर

जळगाव  जिल्ह्याची लोकसंख्या

2011 च्या जनगणनेनुसार, जळगावची लोकसंख्या 4,229,917 होती. त्यापैकी 2,197,365 पुरुष आणि 2,032,552 महिला होत्या. ही लोकसंख्या 2001 च्या तुलनेत 14.86 टक्के वाढ झाली आहे.

जळगाव जिल्ह्यातील वनक्षेत्र

जळगाव जिल्ह्यातील वनक्षेत्र हे त्याच्या विविध प्रकारच्या वन्यजीवांसाठी प्रसिद्ध आहे. यामध्ये राखीव वन १८,८६७ हेक्टर, तर संरक्षित वन २४४ हेक्टर आहे. सामाजिक वनीकरण आणि कृषी विभागाने केलेले वनीकरण त्यामध्ये समाविष्ट केलेस जिल्ह्यात एकूण जंगलव्याप्त क्षेत्र १८ टक्के येते.

जळगाव जिल्ह्यातील प्रमुख वनक्षेत्रांमध्ये हे समाविष्ट आहे:

• मुक्ताई-भवानी संरक्षित क्षेत्र हे जिल्ह्यातील एकमेव संरक्षित क्षेत्र आहे. हे 12,000 हेक्टर क्षेत्रावर पसरलेले आहे आणि त्यात वाघ, बिबटे, अस्वल, लांडगे, कोल्हे यासह विविध वन्य प्राणी आढळतात.
• यावल-अभारण वनक्षेत्र हे जिल्ह्यातील दुसऱ्या क्रमांकाचे सर्वात मोठे वनक्षेत्र आहे. हे 5,000 हेक्टर क्षेत्रावर पसरलेले आहे आणि त्यात वाघ, बिबटे, अस्वल, लांडगे, कोल्हे यासह विविध वन्य प्राणी आढळतात.
• जळगाव-धुळे वनक्षेत्र हे जिल्ह्यातील तिसऱ्या क्रमांकाचे सर्वात मोठे वनक्षेत्र आहे. हे 3,000 हेक्टर क्षेत्रावर पसरलेले आहे आणि त्यात वाघ, बिबटे, अस्वल, लांडगे, कोल्हे यासह विविध वन्य प्राणी आढळतात.

जळगाव जिल्ह्यातील वनक्षेत्र हे पर्यावरणासाठी आणि स्थानिक अर्थव्यवस्थेसाठी महत्त्वाचे आहे. हे हवामान नियंत्रित करण्यात, पाणी साठवून ठेवण्यात आणि जैवविविधता संरक्षित करण्यात मदत करते. तसेच, वनक्षेत्रातील वन्यजीव पर्यटनाला चालना देत आहे.

जळगाव जिल्ह्यातील नद्या

जळगाव जिल्ह्यात एकूण १७ नद्या आहेत. त्यापैकी तापी, गिरणा, वाघुर, बोरी, पंजारा, कान, अंजनी, अनेर, ढोलेश्वर, शिरोळी, बोरी, माण, नांदगाव, वरखेड, डोंगरे, आणि मलकापूर ही प्रमुख नद्या आहेत.

• तापी नदी ही भारतातील एक प्रमुख नदी आहे. ही नदी मध्य प्रदेशातील बैतूल जिल्ह्यात उगम पावते आणि महाराष्ट्राच्या जळगाव, धुळे, नंदुरबार जिल्ह्यांमधून वाहते. ही नदी अरबी समुद्रात उगम पावते. तापी नदी जळगाव जिल्ह्यातील सर्वात मोठी नदी आहे. ही नदी जिल्ह्यातील शेतीला आणि औद्योगिक विकासाला मोलाची मदत करते.
• गिरणा नदी ही महाराष्ट्रातील एक प्रमुख नदी आहे. ही नदी नाशिक जिल्ह्यात उगम पावते आणि महाराष्ट्राच्या जळगाव, धुळे, नंदुरबार जिल्ह्यांमधून वाहते. ही नदी अरबी समुद्रात उगम पावते. गिरणा नदी जळगाव जिल्ह्यातील दुसरी मोठी नदी आहे. ही नदी जिल्ह्यातील शेतीला आणि औद्योगिक विकासाला मोलाची मदत करते.
• वाघुर नदी ही महाराष्ट्रातील एक प्रमुख नदी आहे. ही नदी मध्य प्रदेशातील बैतूल जिल्ह्यात उगम पावते आणि महाराष्ट्राच्या जळगाव जिल्ह्यातून वाहते. ही नदी तापी नदीला मिळते. वाघुर नदी जळगाव जिल्ह्यातील तिसरी मोठी नदी आहे. ही नदी जिल्ह्यातील शेतीला आणि औद्योगिक विकासाला मोलाची मदत करते.

या व्यतिरिक्त, जळगाव जिल्ह्यातील इतर नद्या देखील जिल्ह्याच्या शेतीला आणि औद्योगिक विकासाला मोलाची मदत करतात.

जळगाव जिल्ह्यातील धरणे

जळगाव जिल्ह्यातील महत्त्वाची धरणे खालीलप्रमाणे आहेत:

• अंजनी धरण हे जळगाव जिल्ह्यातील सर्वात मोठे धरण आहे. हे अंजनी नदीवर बांधण्यात आले आहे. हे धरण 1970 मध्ये पूर्ण झाले. हे धरण मातीचे धरण आहे आणि त्याची लांबी सुमारे 4316 मीटर इतकी आहे. या धरणाच्या पाणलोट क्षेत्राची व्याप्ती सुमारे 1400 चौरस किलोमीटर आहे. हे धरण 207.50 मीटर उंच आहे आणि त्याची जलसाठा क्षमता 616.8 दशलक्ष घनमीटर आहे. हे धरण जळगाव जिल्ह्यातील शेती आणि पिण्याच्या पाण्यासाठी महत्त्वाचे आहे.
• अग्नावती धरण हे जळगाव जिल्ह्यातील दुसरे मोठे धरण आहे. हे अग्नावती नदीवर बांधण्यात आले आहे. हे धरण 1975 मध्ये पूर्ण झाले. हे धरण मातीचे धरण आहे आणि त्याची लांबी सुमारे 3633 मीटर इतकी आहे. या धरणाच्या पाणलोट क्षेत्राची व्याप्ती सुमारे 1200 चौरस किलोमीटर आहे. हे धरण 112.30 मीटर उंच आहे आणि त्याची जलसाठा क्षमता 420 दशलक्ष घनमीटर आहे. हे धरण जळगाव जिल्ह्यातील शेती आणि पिण्याच्या पाण्यासाठी महत्त्वाचे आहे.
• अभोरा धरण हे जळगाव जिल्ह्यातील एक मध्यम आकाराचे धरण आहे. हे अभोरा नदीवर बांधण्यात आले आहे. हे धरण 1982 मध्ये पूर्ण झाले. हे धरण मातीचे धरण आहे आणि त्याची लांबी सुमारे 2807 मीटर इतकी आहे. या धरणाच्या पाणलोट क्षेत्राची व्याप्ती सुमारे 900 चौरस किलोमीटर आहे. हे धरण 80.60 मीटर उंच आहे आणि त्याची जलसाठा क्षमता 270 दशलक्ष घनमीटर आहे. हे धरण जळगाव जिल्ह्यातील शेती आणि पिण्याच्या पाण्यासाठी महत्त्वाचे आहे.
• काळा बंधारा हे जळगाव जिल्ह्यातील एक लहान धरण आहे. हे काळा नदीवर बांधण्यात आले आहे. हे धरण 1956 मध्ये पूर्ण झाले. हे धरण मातीचे धरण आहे आणि त्याची लांबी सुमारे 1000 मीटर इतकी आहे. या धरणाच्या पाणलोट क्षेत्राची व्याप्ती सुमारे 400 चौरस किलोमीटर आहे. हे धरण 22.90 मीटर उंच आहे आणि त्याची जलसाठा क्षमता 20 दशलक्ष घनमीटर आहे. हे धरण जळगाव जिल्ह्यातील शेती आणि पिण्याच्या पाण्यासाठी महत्त्वाचे आहे.

याशिवाय जळगाव जिल्ह्यात अनेक लहानमोठी धरणे आहेत ज्यामध्ये कृष्णपुरी बंधारा, गाळण पाझर तलाव, जामदा बंधारा, तोंडापुरा धरण,दहीगाव बंधारा, धामणगाव बंधारा, पिंपरी बंधारा, पिंप्री बंधारा, बळाड बंधारा, बहुळा धरण, बुधगाव बंधारा, भोकरबारी प्रकल्प, मंगरूळ धरण, मन्याड धरण, मोर धरण, म्हसवा बंधारा, वडगाव बंधारा, वाघूर धरण, सार्वेपिंप्री बंधारा, सुकी धरण, हतनूर धरण, हिवरा धरण, होळ बंधारा आहे. या धरणांचा वापर शेती आणि पिण्याच्या पाण्यासाठी केला जातो. या धरणांमुळे जळगाव जिल्ह्यातील शेती आणि पिण्याच्या पाण्याची समस्या काही प्रमाणात कमी झाली आहे.

जळगाव जिल्ह्याचे हवामान

जळगाव जिल्ह्याचे हवामान हे उन्हाळा कडक असतो, तर हिवाळा सौम्य असतो. पावसाळ्यात मोठ्या प्रमाणात पाऊस पडतो.

उन्हाळा (मार्च ते जून)

उन्हाळ्यात जळगाव जिल्ह्यातील तापमान 40 अंश सेल्सिअसपेक्षा जास्त असते. दिवसाचे तापमान 45 अंश सेल्सिअसपर्यंत पोहोचू शकते. उन्हाळ्यात हवा कोरडी आणि दमट असते.

पावसाळा (जुलै ते सप्टेंबर)

जळगाव जिल्ह्यात पावसाळा जुलै ते सप्टेंबर या कालावधीत असतो. या काळात मोठ्या प्रमाणात पाऊस पडतो. सरासरी वार्षिक पाऊस 600 ते 700 मिमी असतो.

हिवाळा (ऑक्टोबर ते फेब्रुवारी)

जळगाव जिल्ह्यात हिवाळा ऑक्टोबर ते फेब्रुवारी या कालावधीत असतो. या काळात तापमान 20 अंश सेल्सिअसपेक्षा कमी असते. काही ठिकाणी थंडीचा पारा 10 अंश सेल्सिअसपर्यंत खाली जाऊ शकतो. हिवाळ्यात हवामान सौम्य असते.

जळगाव जिल्ह्यातील पिके

जळगाव जिल्हा महाराष्ट्र राज्यातील एक प्रमुख कृषी जिल्हा आहे. येथे विविध प्रकारची पिके घेतली जातात. त्यापैकी काही प्रमुख पिके खालीलप्रमाणे आहेत:

• अन्नधान्ये: ज्वारी, गहू, बाजरी, मका, तीळ
• नगदी पिके: कापूस, ऊस, सोयाबीन
• फळे: केळी, ईडलिंबू, कागदी लिंबू, चिकू, टरबूज, द्राक्षे, पपया, बोरे, मेहरुणची बोरे, मोसंबी, सिताफळ
• कडधान्ये: उडीद, चवळी, तूर, मटकी, मूग, हरभरा

जळगाव जिल्हा केळी उत्पादनासाठी विशेष प्रसिद्ध आहे. येथे सर्वात जास्त केळी उत्पादन होते. जळगाव जिल्ह्यात घेतल्या जाणाऱ्या इतर पिकांपैकी कापूस हे एक प्रमुख नगदी पीक आहे. येथे घेतल्या जाणाऱ्या ऊसाचे साखर कारखान्यांमध्ये गाळप केले जाते. जळगाव जिल्ह्यातील हवामान आणि माती या पिकांसाठी अनुकूल आहे. येथे सरासरी पाऊस 690 मिमी पडतो. जमिनीचा प्रकार प्रामुख्याने काळ्या मातीचा आहे.

जळगाव जिल्ह्यातील पर्यटनस्थळे

जळगाव हा जिल्हा आपल्या ऐतिहासिक, धार्मिक आणि नैसर्गिक पर्यटन स्थळांसाठी ओळखला जातो. जळगाव जिल्ह्यातील काही प्रमुख पर्यटन स्थळे खालीलप्रमाणे आहेत:

• श्री मंगळ देव मंदिर, अमळनेर हे मंदिर भारतातील सर्वात प्राचीन आणि दुर्मिळ मंदिरांपैकी एक आहे. हे मंदिर 10 व्या शतकात बांधले गेले होते. मंदिराचे वैशिष्ट्य म्हणजे येथे भगवान मंगळाची मूर्ती थेट खडकात कोरलेली आहे.
• श्री क्षेत्र पद्मालय हे एक प्रसिद्ध धार्मिक स्थळ आहे. हे मंदिर भगवान विष्णूला समर्पित आहे. हे मंदिर सह्याद्री पर्वतरांगांमध्ये वसलेले आहे. मंदिराच्या परिसरात सुंदर तलाव आणि उद्यान आहे.
• उनपदेव गरम पाण्याचा झरा हा एक लोकप्रिय पर्यटन स्थळ आहे. हा झरा सातपुडा पर्वतरांगांमध्ये वसलेला आहे. झऱ्याचे पाणी उष्ण आणि औषधी गुणधर्माचे आहे.
• फरकांडेचे झुलते मनोरे हे एक अनोखे पर्यटन स्थळ आहे. हे मनोरे उटवाडी नदीच्या काठावर वसलेले आहेत. मनोरे सुमारे 15 मीटर उंच आहेत. मनोरे एकमेकांशी जोडलेले आहेत आणि ते हालू शकतात.
• संत मुक्ताबाई मंदिर, मुक्ताईनगर हे एक प्रसिद्ध धार्मिक स्थळ आहे. हे मंदिर संत मुक्ताबाई यांना समर्पित आहे. संत मुक्ताबाई ही एक महान संत आणि कवयित्री होत्या.

याव्यतिरिक्त, जळगाव जिल्ह्यात अनेक इतर पर्यटन स्थळे आहेत, जसे की: मंगळगड किल्ला, भद्रावती लेणी, शिंदखेडा किल्ला, पाटणादेवी मंदिर, काळभैरव मंदिर, अमळनेर नगर पालिका उद्यान, जळगाव जिल्हा संग्रहालय जळगाव जिल्हा हे एक भव्य आणि वैविध्यपूर्ण पर्यटन स्थळ आहे.

अशाप्रकारे आपला आजचा लेख पूर्ण झाला. आज आपण महाराष्ट्रातील जळगाव जिल्ह्याची माहिती बघीतली. त्यामध्ये सुरवातीला आपण जळगाव जिल्ह्याचा इतिहास बघितला. त्यानंतर आपण भौगोलिक माहिती, सीमा, जळगाव जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ, तालुके किती व कोणते, जिल्ह्याची लोकसंख्या, वनक्षेत्र, नद्या, धरणे, हवामान, पिके या सर्वांबद्दल विस्तृत माहिती बघितली आणि शेवटी आपण जळगाव जिल्ह्यातील पर्यटन स्थळांबद्दल माहिती बघितली. अशाप्रकारे आपला आजचा लेख पूर्ण झाला.

या लेखाबद्दल तुमच्या प्रतिक्रिया नक्की द्या आणि या लेखात असलेल्या माहिती व्यतिरिक्त तुमचा जवळ जळगाव जिल्ह्याबद्दल जास्तीची माहिती असल्यास आम्हाला नक्की कळवा आम्ही या लेखात ती समाविष्ट करू.

हे ही वाचा – नंदुरबार जिल्ह्याची संपूर्ण माहिती