नमस्कार मित्र मैत्रिनिनो आजच्या लेखात आपण महाराष्ट्रातील बुलढाणा जिल्ह्याची संपूर्ण माहिती बघणार आहे. त्यामध्ये सर्वप्रथम आपण बुलढाणा जिल्ह्याच्या इतिहास बघणार आहे,त्यानंतर आपण बुलढाणा जिल्ह्याची भौगोलिक माहिती, बुलढाणा जिल्ह्याच्या सीमा, बुलढाणा जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ, तालुके किती व कोणते, जिल्ह्याची लोकसंख्या , वनक्षेत्र, नद्या, धरणे, हवामान, पिके या सर्वांबद्दल माहिती घेणार आहे आणि शेवटी आपण बुलढाणा जिल्ह्यातील पर्यटन स्थळांबद्दल माहिती बघणार आहे. तर चला सुरु करूया आजचा लेख बुलढाणा जिल्ह्याची संपूर्ण माहिती

बुलढाणा जिल्ह्याची संपूर्ण माहिती | Buldana Jilhyachi Sampurn Mahiti

बुलढाणा जिल्ह्याचा इतिहास (History of Buldana District In Marathi)

• बुलढाणा जिल्ह्याचा इतिहास प्राचीन काळापासून चालत आला आहे. संस्कृत महाकाव्य महाभारतात विदर्भ साम्राज्याचा उल्लेख आहे, ज्यामध्ये बुलढाणा जिल्ह्याचा समावेश होता. अशोकाच्या काळात, बेरार हा मौर्य साम्राज्याचा एक घटक होता.
• बुलढाणा जिल्ह्यावर अनेक प्राचीन राजवंशांनी राज्य केले, ज्यात सातवाहन, वाकाटक, चालुक्य, राष्ट्रकूट आणि यादव यांचा समावेश आहे. 14 व्या शतकाच्या सुरुवातीस, दिल्लीचा सुलतान अलाउद्दीन खलजी याने या भागावर आक्रमण केले आणि मुस्लिम वर्चस्व सुरू केले.
• बुलढाणा जिल्हा बहमनी सल्तनतचा भाग होता, जो 15 व्या शतकाच्या मध्यात दिल्ली सल्तनतपासून विभक्त झाला. 15 व्या शतकाच्या शेवटी, बहमनी सल्तनत लहान सल्तनतांमध्ये विभागली गेली. बुलढाणा जिल्हा 1572 मध्ये अहमदनगरमध्ये केंद्रीत असलेल्या निजामशाही सल्तनतीचा एक भाग बनला.
• 18 व्या शतकाच्या सुरुवातीस, मुघल राजवट ढासळू लागल्यावर, हैदराबादचा निजाम असफ जाह पहिला याने साम्राज्याच्या दक्षिणेकडील प्रांत ताब्यात घेऊन स्वतंत्र राज्य स्थापन केले. बुलढाणा जिल्हा या नवीन राज्याचा एक भाग बनला.
• ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीने 1853 मध्ये संपूर्ण जिल्ह्याचे व्यवस्थापन ताब्यात घेतले. बुलढाणा जिल्ह्याचा पश्चिम बेरारमध्ये समावेश करण्यात आला, जो पूर्व आणि पश्चिम बेरारमध्ये विभागला गेला. हैदराबादच्या निजामाने 1903 मध्ये बेरार भारताच्या ब्रिटिश सरकारला भाड्याने दिले.
• त्यानंतर बेरार मध्य प्रांतात समाविष्ट झाला. नागपूरची राजधानी असल्याने ते 1950 मध्ये मध्य प्रदेशात सामील झाले. 1956 मध्ये विदर्भातील इतर मराठी भाषिक भागांसह 1960 मध्ये महाराष्ट्र या नव्याने निर्माण झालेल्या राज्यात सामील झाले.
• बुलढाणा जिल्ह्याचा इतिहास हा विविध संस्कृती आणि वर्चस्वांचा इतिहास आहे. या जिल्ह्याने अनेक प्राचीन राजवंशांना आश्रय दिला आहे आणि ब्रिटिश राजवटीचाही अनुभव घेतला आहे. आज, बुलढाणा जिल्हा महाराष्ट्र राज्याचा एक भाग आहे आणि त्याची स्वतःची समृद्ध संस्कृती आणि परंपरा आहे.

बुलढाणा जिल्ह्याच्या सीमा

बुलढाणा जिल्ह्याच्या सीमा खालीलप्रमाणे आहेत: उत्तरेस: मध्यप्रदेश, पूर्वेस: अकोला, दक्षिणेस: परभणी व जालना, पश्चिमेस: जालना व जळगाव

बुलढाणा जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ

बुलढाणा जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ 2023 च्या आकडेवारीनुसार 9,661 चौरस किलोमीटर आहे. हे क्षेत्रफळ महाराष्ट्रातील 14व्या क्रमांकाचे आहे.

बुलढाणा जिल्ह्यातील तालुके

बुलढाणा जिल्ह्यात एकूण १३ तालुके आहेत. ते खालीलप्रमाणे आहेत:
बुलढाणा, चिखली, मेहकर, लोणार, देऊळगाव राजा, नांदुरा, खामगाव, सिंदखेड राजा, मोताळा, मलकापूर, जळगाव जामोद, शेगाव

बुलढाणा जिल्ह्याची लोकसंख्या

• 2011 च्या जनगणनेनुसार, बुलढाणा जिल्ह्याची लोकसंख्या 25,86,258 होती. त्यापैकी 1,33,7,560 पुरुष आणि 1,24,8,698 स्त्रिया होत्या. लिंग गुणोत्तर 934:1000 होते.
• 2011 च्या जनगणनेनुसार, जिल्ह्याची शहरी लोकसंख्या 5,48,860 होती, तर ग्रामीण लोकसंख्या 2,03,7,398 होती. शहरी लोकसंख्येची टक्केवारी 21.22% होती.
• 2011 च्या जनगणनेनुसार, जिल्ह्याचे साक्षरता प्रमाण 83.4% होते. पुरुष साक्षरता प्रमाण 90.54% तर स्त्री साक्षरता प्रमाण 75.84% होते.

बुलढाणा जिल्ह्यातील वनक्षेत्र

बुलढाणा जिल्ह्यात एकूण 1,58,232 हेक्टर वनक्षेत्र आहे. हे जिल्ह्याच्या एकूण क्षेत्राच्या 6.16 टक्के आहे. जिल्ह्यात 37 वनपरिक्षेत्रे आहेत. जिल्ह्यातील प्रमुख वनक्षेत्र खालीलप्रमाणे आहेत:

• मोठा बिलोरा अभयारण्य (36,700 हेक्टर)
• छोटा बिलोरा अभयारण्य (15,000 हेक्टर)
• घोडेगाव अभयारण्य (12,000 हेक्टर)
• मलकापूर अभयारण्य (11,000 हेक्टर)
• शेगाव वनपरिक्षेत्र (10,000 हेक्टर)

जिल्ह्यातील वनक्षेत्रात मुख्यतः साल, साग, बांबू, शिसव, खैर, जांभूळ, करंज, पिंपळ, बोर, आंबा, काजू, इत्यादी वृक्ष आढळतात. या वृक्षांमध्ये विविध प्रकारचे प्राणी, पक्षी, सरपटणारे प्राणी आढळतात. बुलढाणा जिल्ह्यातील वनक्षेत्र हे जैवविविधतेसाठी महत्त्वाचे आहे.

बुलढाणा जिल्ह्यातील नद्या

बुलढाणा जिल्ह्यात अनेक नद्या आहेत. त्यापैकी काही महत्त्वाच्या नद्या खालीलप्रमाणे आहेत:

• पूर्णा नदी ही जिल्ह्यातील सर्वात मोठी नदी आहे. ही नदी अमरावती जिल्ह्यातील पयानघाटात उगम पावते आणि बुलढाणा जिल्ह्यातून वाहत जाऊन अकोला जिल्ह्यात प्रवेश करते. या नदीचे पाणी पिण्यासाठी, सिंचनासाठी आणि उद्योगांसाठी वापरले जाते.
• पैनगंगा नदी ही जिल्ह्यातील आणखी एक महत्त्वाची नदी आहे. ही नदी अजिंठा डोंगररांगेत उगम पावते आणि बुलढाणा जिल्ह्यातून वाहत जाऊन अकोला जिल्ह्यात प्रवेश करते. या नदीचे पाणी पिण्यासाठी, सिंचनासाठी आणि उद्योगांसाठी वापरले जाते.
• खडकपूर्णा नदी ही जिल्ह्यातील एक महत्त्वाची उपनदी आहे. ही नदी अजिंठा डोंगररांगेत उगम पावते आणि बुलढाणा जिल्ह्यातून वाहत जाऊन पूर्णा नदीला मिळते. या नदीचे पाणी पिण्यासाठी, सिंचनासाठी आणि उद्योगांसाठी वापरले जाते.
• नळगंगा नदी ही जिल्ह्यातील एक महत्त्वाची उपनदी आहे. ही नदी अजिंठा डोंगररांगेत उगम पावते आणि बुलढाणा जिल्ह्यातून वाहत जाऊन पूर्णा नदीला मिळते. या नदीचे पाणी पिण्यासाठी, सिंचनासाठी आणि उद्योगांसाठी वापरले जाते.
• ज्ञानगंगा नदी ही जिल्ह्यातील एक महत्त्वाची उपनदी आहे. ही नदी अजिंठा डोंगररांगेत उगम पावते आणि बुलढाणा जिल्ह्यातून वाहत जाऊन पूर्णा नदीला मिळते. या नदीचे पाणी पिण्यासाठी, सिंचनासाठी आणि उद्योगांसाठी वापरले जाते.
• याव्यतिरिक्त, बुलढाणा जिल्ह्यात धामणी, कोराडी, बाणगंगा, उतावळी, बायगाव, जामणी, सातपुडा नदी, खरपड नदी, आणि कान्हा नदी यासारख्या इतर अनेक नद्या आहेत. या नद्या जिल्ह्यातील जलव्यवस्थापन आणि शेतीसाठी महत्त्वपूर्ण आहेत.

बुलढाणा जिल्ह्यातील धरणे

बुलढाणा जिल्ह्यात तीन प्रमुख धरणे आहेत:

• खडकपूर्णा धरण हे जिल्ह्यातील सर्वात मोठे धरण आहे. हे धरण खडकपूर्णा नदीवर बांधलेले आहे आणि ते बुलढाणा शहराच्या उत्तरेस सुमारे २५ किमी अंतरावर आहे. हे धरण १९७४ मध्ये बांधले गेले आणि त्याची उंची २२१ मीटर आहे. हे धरण सिंचन, पिण्याचे पाणी आणि उद्योगांसाठी पाणीपुरवठा, तसेच जलविद्युत उत्पादनासाठी वापरले जाते.
• नळगंगा धरण हे जिल्ह्यातील दुसरे मोठे धरण आहे. हे धरण नळगंगा नदीवर बांधलेले आहे आणि ते बुलढाणा शहराच्या दक्षिणेस सुमारे ४० किमी अंतरावर आहे. हे धरण १९८७ मध्ये बांधले गेले आणि त्याची उंची १८० मीटर आहे. हे धरण सिंचन, पिण्याचे पाणी आणि उद्योगांसाठी पाणीपुरवठा, तसेच जलविद्युत उत्पादनासाठी वापरले जाते.
• सोयगाव धरण हे जिल्ह्यातील तिसरे मोठे धरण आहे. हे धरण सोयगाव नदीवर बांधलेले आहे आणि ते बुलढाणा शहराच्या पूर्वेस सुमारे ८० किमी अंतरावर आहे. हे धरण १९९७ मध्ये बांधले गेले आणि त्याची उंची १५० मीटर आहे. हे धरण सिंचन, पिण्याचे पाणी आणि उद्योगांसाठी पाणीपुरवठा, तसेच जलविद्युत उत्पादनासाठी वापरले जाते.

या धरणाव्यतिरिक्त, बुलढाणा जिल्ह्यात अनेक लहान धरणे आहेत. या धरणांचा वापर सिंचन, पिण्याचे पाणी आणि उद्योगांसाठी पाणीपुरवठा, तसेच जलविद्युत उत्पादनासाठी केला जातो.

बुलढाणा जिल्ह्याचे हवामान

बुलढाणा जिल्ह्याचे हवामान उष्णकटिबंधीय मान्सून प्रकारचे आहे. उन्हाळ्यात येथे तापमान 40 अंश सेल्सिअसपेक्षा जास्त जाऊ शकते. तर, हिवाळ्यात तापमान 10 अंश सेल्सिअसपेक्षा खाली जाऊ शकते. जिल्ह्यात वर्षभर पाऊस पडतो. परंतु, मान्सून काळात सर्वाधिक पाऊस पडतो.

• उन्हाळा (मे ते जून): उन्हाळा हा बुलढाणा जिल्ह्यासाठी सर्वात उष्ण हंगाम आहे. या काळात तापमान 40 अंश सेल्सिअसपेक्षा जास्त जाऊ शकते. उन्हाळ्यात आकाश मोकळे आणि सूर्यप्रकाश खूप असतो.
• पावसाळा (जुलै ते सप्टेंबर): पावसाळा हा बुलढाणा जिल्ह्यासाठी सर्वात महत्त्वाचा हंगाम आहे. या काळात जिल्ह्यात सर्वाधिक पाऊस पडतो. पावसाळ्यात आकाश ढगाळ असते आणि पाऊस वारंवार पडतो.
• हिवाळा (ऑक्टोबर ते एप्रिल): हिवाळा हा बुलढाणा जिल्ह्यासाठी सर्वात थंड हंगाम आहे. या काळात तापमान 10 अंश सेल्सिअसपेक्षा खाली जाऊ शकते. हिवाळ्यात आकाश मोकळे असते आणि सूर्यप्रकाश कमी असतो.

बुलढाणा जिल्ह्यातील पिके

बुलढाणा जिल्हा हा महाराष्ट्र राज्यातील एक प्रमुख कृषी जिल्हा आहे. जिल्ह्यातील शेती हा प्रमुख व्यवसाय असून जिल्ह्यातील एकूण लोकसंख्येपैकी सुमारे ८५% लोक शेतीशी संबंधित आहेत.

जिल्ह्यातील प्रमुख पिके खालीलप्रमाणे आहेत:

• कापूस हे जिल्ह्यातील सर्वात महत्त्वाचे पीक आहे. जिल्ह्यातील सुमारे ४०% क्षेत्रावर कापूस पिकवला जातो. कापसाचे उत्पादन आणि निर्यात यासाठी बुलढाणा जिल्हा प्रसिद्ध आहे.
• सोयाबीन हे जिल्ह्यातील दुसरे महत्त्वाचे पीक आहे. जिल्ह्यातील सुमारे २५% क्षेत्रावर सोयाबीन पिकवला जातो. सोयाबीन हे एक महत्त्वाचे तेलबिया पीक आहे.
• ज्वारी हे जिल्ह्यातील प्रमुख अन्नधान्य पीक आहे. जिल्ह्यातील सुमारे २०% क्षेत्रावर ज्वारी पिकवली जाते. ज्वारी ही एक प्रमुख पोषणमूल्य असलेली धान्य पिके आहे.
• गहू हे जिल्ह्यातील दुसरे महत्त्वाचे अन्नधान्य पीक आहे. जिल्ह्यातील सुमारे १०% क्षेत्रावर गहू पिकवला जातो. गहू हा एक प्रमुख धान्य पिके आहे.
• याशिवाय, जिल्ह्यात भात, मका, ऊस, तूर, हरभरा, मूग, उडीद, सोयाबीन तेलबिया, सूर्यफूल, तीळ, आणि इतर अनेक पिके पिकवली जातात.

बुलढाणा जिल्ह्यातील पर्यटनस्थळे

बुलढाणा जिल्हा हा महाराष्ट्रातील एक महत्त्वाचा जिल्हा आहे. हा जिल्हा आपल्या ऐतिहासिक, धार्मिक आणि नैसर्गिक पर्यटनस्थळांसाठी ओळखला जातो. जिल्ह्यातील काही प्रमुख पर्यटनस्थळे खालीलप्रमाणे आहेत:

• राजमाता जिजाऊ जन्मस्थळ, सिंदखेड राजा ही ऐतिहासिक स्थळे जिजाबाईंचे जन्मस्थान आहे. येथे एक सुंदर मंदिर आहे जिथे जिजाबाईंचे पुतळे आहे. मंदिराच्या परिसरात एक संग्रहालय देखील आहे जे जिजाबाई आणि छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या जीवन आणि कार्याबद्दल माहिती देते.
• लोणार सरोवर लोणार सरोवर हे जगातील सर्वात आकारमानाने मोठे खाऱ्या पाण्याचे सरोवर आहे. हे सरोवर त्याच्या अद्वितीय नैसर्गिक सौंदर्यासाठी ओळखले जाते. सरोवराच्या परिसरात अनेक पक्षी आणि प्राणी आढळतात.
• आनंद सागर, शेगाव शेगाव हे संत गजानन महाराजांचे जन्मस्थान आहे. येथे एक भव्य मंदिर आहे जिथे संत गजानन महाराजांचे समाधीस्थळ आहे. मंदिराच्या परिसरात एक सुंदर तलाव आहे ज्याला आनंद सागर म्हणतात.
• पावली धरण पावली धरण हे बुलढाणा जिल्ह्यातील एक महत्त्वाचे जलाशय आहे. हे धरण पैनगंगा नदीवर बांधलेले आहे. धरणाच्या परिसरात अनेक पर्यटन स्थळे आहेत, ज्यात मंदिरे, तलाव आणि वन्यजीव अभयारण्य यांचा समावेश आहे.
• मेहकर मेहकर हे एक ऐतिहासिक शहर आहे जे त्याच्या भव्य किल्ल्यासाठी ओळखले जाते. किल्ल्याचे बांधकाम १५व्या शतकात झाले होते. किल्ल्याच्या परिसरात एक सुंदर तलाव देखील आहे.

याव्यतिरिक्त, बुलढाणा जिल्ह्यात अनेक इतर पर्यटनस्थळे आहेत, ज्यात खामगाव, मलकापूर, चिखली, देऊळगाव राजा, नांदुरा, संग्रामपूर यांचा समावेश आहे.

अशाप्रकारे आपला आजचा लेख पूर्ण झाला. आज आपण महाराष्ट्रातील बुलढाणा जिल्ह्याची माहिती बघीतली. त्यामध्ये सुरवातीला आपण बुलढाणा जिल्ह्याचा इतिहास बघितला. त्यानंतर आपण भौगोलिक माहिती, सीमा, बुलढाणा जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ, तालुके किती व कोणते, जिल्ह्याची लोकसंख्या, वनक्षेत्र, नद्या, धरणे, हवामान, पिके या सर्वांबद्दल विस्तृत माहिती बघितली आणि शेवटी आपण बुलढाणा जिल्ह्यातील पर्यटन स्थळांबद्दल माहिती बघितली. अशाप्रकारे आपला आजचा लेख पूर्ण झाला.

या लेखाबद्दल तुमच्या प्रतिक्रिया नक्की द्या आणि या लेखात असलेल्या माहिती व्यतिरिक्त तुमचा जवळ बुलढाणा जिल्ह्याबद्दल जास्तीची माहिती असल्यास आम्हाला नक्की कळवा आम्ही या लेखात ती समाविष्ट करू.