सातारा जिल्ह्याची संपूर्ण माहिती

नमस्कार मित्र मैत्रिनिनो आजच्या लेखात आपण महाराष्ट्रातील सातारा जिल्ह्याची संपूर्ण माहिती बघणार आहे. त्यामध्ये सर्वप्रथम आपण सातारा जिल्ह्याच्या इतिहास बघणार आहे,त्यानंतर आपण सातारा जिल्ह्याची भौगोलिक माहिती, सातारा जिल्ह्याच्या सीमा, सातारा जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ, तालुके किती व कोणते, जिल्ह्याची लोकसंख्या , वनक्षेत्र, नद्या, धरणे, हवामान, पिके या सर्वांबद्दल माहिती घेणार आहे आणि शेवटी आपण सातारा जिल्ह्यातील पर्यटन स्थळांबद्दल माहिती बघणार आहे. तर चला सुरु करूया आजचा लेख सातारा जिल्ह्याची संपूर्ण माहिती | Satara District Information In Marathi

Table of Contents

सातारा जिल्ह्याची माहिती | Satara Jilhyachi Mahiti In Marathi

सातारा जिल्ह्याचा इतिहास

सातारा जिल्ह्याचा इतिहास ईसापूर्व २०० वर्षांपूर्वीचा आहे. येथे प्रसिद्ध असलेल्या कोरीव लेखांवरून कळते की, हा भाग कधीकाळी क-हाकड नावाच्या राज्याची राजधानी होता.
पुराणांमध्ये या भूमीचा उल्लेख विराटनगरी म्हणून आढळतो. पांडवांनी आपल्या वनवासात काही काळ येथे वास्तव्य केले होते.
त्यानंतर दक्षिण भारतातील सातवाहन राजांनी सुमारे ५५० ते ७५० ईस्वी काळात येथे राज्य केले. याच काळात सातारा जिल्ह्यात बौद्ध धर्माचा मोठा प्रसार झाला. अजिंठा आणि वेरूळ येथील सुंदर गुहा याच काळात कोरल्या गेल्या.
८व्या ते १२व्या शतकाच्या दरम्यान राष्ट्रकूट साम्राज्याने सातारा जिल्ह्याचा विकास केला. या काळात अजिंठा आणि वेरूळ येथील गुहांच्या दुसऱ्या टप्प्याचे काम पूर्ण झाले. तसेच, भीमाशंकर, लाटूर आणि महालक्ष्मी मंदिरे यासारखी भव्य मंदिरे बांधली गेली. याच काळात सातारा जिल्ह्यात अनेक किल्ल्यांची निर्मिती झाली.
१३व्या शतकात यादव साम्राज्याने या भूमीवर आपले वर्चस्व प्रस्थापित केले. त्यांनी सातारा आणि परळी यांच्यासारख्या अनेक किल्ल्यांची बांधणी केली. यादव राजवटीच्या काळात सातारा जिल्ह्याचे सांस्कृतिक आणि आर्थिक दृष्ट्या विकास झाला.
१७व्या शतकात छत्रपती शिवाजी महाराजांनी मराठा साम्राज्याची स्थापना केली. १६६३ मध्ये त्यांनी सातारा किल्ला जिंकला आणि हे शहर दुसरे राजधानी म्हणून घेतले. त्यांनीच १६७४ मध्ये सातारा शहराची पायाभरणी घातली. मराठा साम्राज्याच्या काळात सातारा जिल्हा समृद्ध झाला. अनेक मंदिरे, तलाव आणि व्यापारपेठांची निर्मिती याच काळात झाली.
१८१८ मध्ये झालेल्या तळबीडच्या तहानुसार सातारा जिल्ह्याचा काही भाग ब्रिटिशांच्या ताब्यात गेला. परंतु, स्वातंत्र्याच्या चळवळीत सातारा जिल्ह्यातील लोकांनी मोठे योगदान दिले. क्रांतीकारक वासुदेव बळवंत फडके, क्रांतिकारक सावरकर बंधू आणि क्रांतिकारक नाना पाटील यांच्यासारख्या अनेक स्वातंत्र्यसैनिकांनी या जिल्ह्यात जन्म घेतला.
१९४७ मध्ये भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर सातारा जिल्हा स्वतंत्र भारतात समाविष्ट झाला. स्वातंत्र्यानंतर, सातारा जिल्ह्याने सामाजिक आणि आर्थिक विकासात मोठ्या प्रगती केली आहे.

सातारा जिल्ह्याच्या सीमा

सातारा जिल्ह्याची सीमा खालीलप्रमाणे आहे:

पूर्वेस: सोलापूर जिल्ह्याचा उमरखेड, सांगोला आणि पंढरपूर तालुके
पश्चिमेस: रत्‍नागिरी जिल्ह्याचा खेड, राजापूर, दापोली आणि खंडाळा तालुके
वायव्येस: रायगड जिल्ह्याचा अलिबाग, म्हसळा, पनवेल आणि माथेरान तालुके
उत्तरेस: पुणे जिल्ह्याचा दौंड, शिरूर, खेड आणि मावळ तालुके
दक्षिणेस: सांगली जिल्ह्याचा खटाव, फलटण, वाळवा आणि मिरज तालुके

सातारा जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ

सातारा जिल्ह्याचे एकूण क्षेत्रफळ १०,४८० चौ. कि. मी. आहे. हे महाराष्ट्र राज्यातील 36 जिल्ह्यांपैकी 10 व्या क्रमांकाचे मोठे जिल्हा आहे. जिल्ह्याचा विस्तार पश्चिमेस सह्याद्री पर्वतरांगांपासून पूर्वेस भीमा नदीच्या खोऱ्यापर्यंत पसरला आहे.

सातारा जिल्ह्यातील तालुके

सातारा जिल्ह्यात एकूण ११ तालुके आहे ते पुढीलप्रमाणे
माण (दहिवडी) तालुका, जावली तालुका, कराड तालुका, खंडाळा तालुका, खटाव तालुका, कोरेगांव तालुका, महाबळेश्वर तालुका, पाटण तालुका, फलटण तालुका, सातारा तालुका, वाई तालुका

सातारा जिल्ह्याची लोकसंख्या

२०२१ च्या जनगणनेनुसार, सातारा जिल्ह्याची एकूण लोकसंख्या ३०,०३,९२२ आहे. यापैकी पुरुषांची संख्या १५,१०,८४२ आणि स्त्रियांची संख्या १४,९२,०८० आहे.
सातारा जिल्ह्याचे लिंग गुणोत्तर ९८८ इतके आहे.
सातारा जिल्ह्याची साक्षरता दर ८२.८७% आहे. यामध्ये पुरुषांची साक्षरता दर ८९.४२% आणि स्त्रियांची साक्षरता दर ७६.३१% आहे.

सातारा जिल्ह्यातील वनक्षेत्र

सातारा जिल्ह्यातील वनक्षेत्र हे जिल्ह्याचे एक महत्त्वाचे वैशिष्ट्य आहे. जिल्ह्यातील १,५२४ चौ. किमी. क्षेत्र वनांखाली असून त्यांपैकी १,३६९ चौ. किमी. राखीव, ४८ चौ. किमी. संरक्षित व १०७ चौ. किमी. क्षेत्र अवर्गीकृत वनांखाली आहे. महाबळेश्वर, जावळी व पाटण तालुक्यांत तसेच वाई तालुक्याच्या पश्चिम भागात वनांखालील क्षेत्र अधिक आहे. सह्याद्रीच्या उतारावर सदाहरित वने, तर सह्याद्रीच्या पायथ्याशी मिश्रवने आहेत.
कोयना अभयारण्य हे सातारा जिल्ह्यातील एक प्रमुख अभयारण्य आहे. हे अभयारण्य कोयना नदीच्या खोऱ्यात व जावळी तालुक्यात सुमारे ४२४ चौ. किमी. क्षेत्रावर पसरले आहे. या अभयारण्यात विविध प्रकारच्या वन्य प्राण्यांचे वास्तव्य आहे. बिबळ्या, गवा, रानडुकरे, अस्वल, सांबर, वाघ, बिबट्या इत्यादी प्राणी या अभयारण्यात आढळतात. तसेच, या अभयारण्यात विविध प्रकारची वनस्पती देखील आढळतात.

सातारा जिल्ह्यातील नद्या

सातारा जिल्ह्यातील काही प्रमुख नद्या पुढीलप्रमाणे:

उरमोडी नदी: ही महाबळेश्वरच्या पठारावर उगम पावून सातारा, फलटण आणि वाळवा तालुक्यांतून वाहते. तिचे तीर्थक्षेत्र म्हणून महत्त्व आहे.
कानदानी नदी: (काटगांव नदी नावानेही ओळखली जाते) ही फलटण तालुक्यात उगम पावून जवळपास ८० किमी. वाहून कृष्णा नदीला मिळते. तिच्या काठावर फलटण धरण आहे.
कुंडलिका नदी: ही महाबळेश्वरच्या पठारावर उगम पावून महाबळेश्वर आणि पाटण तालुक्यांतून वाहून कोयना नदीला मिळते. तिच्यावर लिंबळ्या धरण आहे.
कुरवली नदी: ही वाई तालुक्यात उगम पावून सातारा आणि कराड तालुक्यांतून वाहते. तिच्यावर उजनी धरण आहे.
कृष्णा नदी: ही दक्षिण भारतातील प्रमुख नदीं पैकी एक असून, तिचा उगम सातारा जिल्ह्यातच महाबळेश्वरच्या पठारावर होतो. सातारा, कराड आणि पाटण तालुक्यांतून वाहून जिल्ह्याबाहेर जाते.
कोयना नदी: ही कृष्णा नदीची प्रमुख उपनदी असून, सातारा आणि जावळी तालुक्यांतून वाहून कोयना धरणासाठी प्रसिद्ध आहे.
तारळी नदी: ही वाळवा तालुक्यात उगम पावून वाळवा आणि पाटण तालुक्यांतून वाहून कृष्णा नदीला मिळते. तिच्या काठावर तारळी धरण आहे.
माण (मांड) नदी: ही वाई तालुक्यात उगम पावून माण आणि खटाव तालुक्यांतून वाहते. तिच्यावर माण धरण आहे.
माणगंगा नदी: ही माण तालुक्यात उगम पावून माण आणि खटाव तालुक्यांतून वाहून माण नदीला मिळते.

यांच्या व्यतिरिक्त, सातारा जिल्ह्यात अनेक लहान-मोठ्या नद्या आहेत, जसे की नीरा नदी, भीमा नदी, येरळा नदी, बाणगंगा नदी (विविध शाखा), वाग्हेरी नाला इ. या सर्व नद्या जिल्ह्याच्या जल व्यवस्थापनात आणि शेतीसाठी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात.

सातारा जिल्ह्यातील धरणे

सातारा जिल्ह्यात अनेक महत्त्वाची धरणे आहेत. या धरणांमुळे जिल्ह्याला पाणीपुरवठा, सिंचन, जलविद्युत निर्मिती आणि पर्यटन यासारख्या क्षेत्रात मोठी मदत झाली आहे. सातारा जिल्ह्यातील प्रमुख धरणे पुढीलप्रमाणे:

कोयना धरण: हे धरण कृष्णा नदीवर बांधलेले आहे. हे महाराष्ट्रातील सर्वात मोठे धरण आहे. या धरणाच्या पाण्याने कोयनानगर, सातारा, कराड, कोल्हापूर इत्यादी शहरांना पाणीपुरवठा होतो. तसेच, या धरणाच्या पाण्याने जलविद्युत निर्मिती केली जाते.
उजनी धरण: हे धरण कुरवली नदीवर बांधलेले आहे. या धरणाच्या पाण्याने पुणे, सातारा, सांगली इत्यादी जिल्ह्यांतील शेतीला पाणीपुरवठा होतो. तसेच, या धरणाच्या पाण्याने जलविद्युत निर्मिती केली जाते.
फलटण धरण: हे धरण कानदानी नदीवर बांधलेले आहे. या धरणाच्या पाण्याने फलटण तालुक्यातील शेतीला पाणीपुरवठा होतो.
तारळी धरण: हे धरण तारळी नदीवर बांधलेले आहे. या धरणाच्या पाण्याने पाटण तालुक्यातील शेतीला पाणीपुरवठा होतो.
माण धरण: हे धरण माण नदीवर बांधलेले आहे. या धरणाच्या पाण्याने माण तालुक्यातील शेतीला पाणीपुरवठा होतो.

या व्यतिरिक्त, सातारा जिल्ह्यात अनेक लहान-मोठ्या धरणे आहेत, जसे की लिंबळ्या धरण, पाचगणी धरण, महाबळेश्वर धरण, कास धरण, येरळा धरण, बाणगंगा धरण (विविध शाखा), वाघेरी धरण इ.

सातारा जिल्ह्याचे हवामान

सातारा जिल्ह्याचे हवामान उष्णकटिबंधीय मान्सून प्रकारचे आहे. या हवामानात पावसाळा, हिवाळा आणि उन्हाळा या तीन ऋतू असतात.

पावसाळा: सातारा जिल्ह्यात पावसाळा जून ते सप्टेंबर या काळात असतो. या काळात जिल्ह्यात सरासरी २,००० ते २,५०० मिमी पाऊस पडतो.
हिवाळा: सातारा जिल्ह्यात हिवाळा डिसेंबर ते फेब्रुवारी या काळात असतो. या काळात जिल्ह्यात सरासरी १५ ते २० अंश सेल्सिअस तापमान असते.
उन्हाळा: सातारा जिल्ह्यात उन्हाळा मार्च ते मे या काळात असतो. या काळात जिल्ह्यात सरासरी ३५ ते ४० अंश सेल्सिअस तापमान असते.

सातारा जिल्ह्यातील पिके

सातारा जिल्ह्यातील हवामान शेतीसाठी अनुकूल आहे. त्यामुळे जिल्ह्यात विविध प्रकारची पिके घेतली जातात.सातारा जिल्ह्यातील प्रमुख पिके खालीलप्रमाणे आहेत:

धान्य पिके: भात, ज्वारी, बाजरी, गहू, मका, हरभरा
कापूस: कापूस ही सातारा जिल्ह्यातील प्रमुख पिके आहे. जिल्ह्यात कापूस उत्पादनात राज्यात दुसरे स्थान आहे.
ऊस: सातारा जिल्ह्यात ऊस उत्पादनात राज्यात तिसरे स्थान आहे.
फळबाग पिके: आंबा, काजू, पेरू, द्राक्षे, डाळिंब
भाजीपाला पिके: बटाटा, कांदा, टोमॅटो, मिरची, वांगी

सातारा जिल्ह्यातील पर्यटनस्थळे

सातारा जिल्ह्यातील काही महत्वपूर्ण पर्यटन स्थळे खालील प्रमाणे :

स्थळ	माहिती
किल्ले प्रतापगड	छत्रपती शिवाजी महाराजांनी बांधलेला हा किल्ला सह्याद्री पर्वतरांगांमध्ये वसलेला आहे. या किल्ल्यावर श्री भवानी मातेचे मंदिर आहे.
सज्जनगड	समर्थ रामदास स्वामींनी स्थापन केलेले हे ठिकाण धार्मिकदृष्ट्या महत्त्वाचे आहे. येथे श्री रामदास स्वामींची समाधी आहे.
किल्ले अजिंक्यतारा	हा किल्ला सज्जनगडपासून जवळच आहे. या किल्ल्यावर अनेक ऐतिहासिक वास्तू आहेत.
ठोसेघर ता. सातारा	हा धबधबा सह्याद्री पर्वतरांगांमध्ये वसलेला आहे. हा धबधबा सुमारे ६० फूट उंच आहे.
चाळकेवाडी ता. सातारा	या ठिकाणी मोठ्या प्रमाणावर पवनचक्क्या उभारण्यात आल्या आहेत. या पवनचक्क्यांमुळे येथील हवामान थंड राहण्यास मदत होते.
कास	हा तलाव सह्याद्री पर्वतरांगांमध्ये वसलेला आहे. या तलावाच्या परिसरात अनेक सुंदर उद्याने आणि मंदिरे आहेत.
शिखर शिगणापूर	हा शिवालय सह्याद्री पर्वतरांगांमध्ये वसलेला आहे. येथील शिवलिंग अत्यंत उंच आहे.
पाली	हा देवालय सह्याद्री पर्वतरांगांमध्ये वसलेला आहे. येथे श्री खंडोबाचे मंदिर आहे.
चाफळ	हा मंदिर सह्याद्री पर्वतरांगांमध्ये वसलेला आहे. येथे श्री रामाचे मंदिर आहे.
औंध	हा परिसर सह्याद्री पर्वतरांगांमध्ये वसलेला आहे. येथे श्री यमाई देवीचे मंदिर आणि वस्तु संग्रहालय आहे.
क्षेत्र महाबळेश्वर	हा परिसर सह्याद्री पर्वतरांगांमध्ये वसलेला आहे. येथे अनेक तीर्थक्षेत्रे आहेत.
महाबळेश्वर	हा परिसर सह्याद्री पर्वतरांगांमध्ये वसलेला आहे. येथे उन्हाळ्यात थंड हवामान असते.
कोयनानगर	हा परिसर सह्याद्री पर्वतरांगांमध्ये वसलेला आहे. येथे कोयना धरण आणि विद्युत निर्मिती प्रकल्प आहे.
धोम	हा धरण सह्याद्री पर्वतरांगांमध्ये वसलेला आहे. हा धरण कोयना नदीवर बांधण्यात आला आहे.
वाई	हा परिसर सह्याद्री पर्वतरांगांमध्ये वसलेला आहे. येथे अनेक तीर्थक्षेत्रे आहेत.
फलटण	हा परिसर सह्याद्री पर्वतरांगांमध्ये वसलेला आहे. येथे श्री रामाचे मंदिर आणि नाथ पंथीय अनुयायांचे स्थान आहे.

अशाप्रकारे आपला आजचा लेख पूर्ण झाला. आज आपण महाराष्ट्रातील सातारा जिल्ह्याची माहिती बघीतली. त्यामध्ये सुरवातीला आपण सातारा जिल्ह्याचा इतिहास बघितला. त्यानंतर आपण भौगोलिक माहिती, सीमा, सातारा जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ, तालुके किती व कोणते, जिल्ह्याची लोकसंख्या, वनक्षेत्र, नद्या, धरणे, हवामान, पिके या सर्वांबद्दल विस्तृत माहिती बघितली आणि शेवटी आपण सातारा जिल्ह्यातील पर्यटन स्थळांबद्दल माहिती बघितली. अशाप्रकारे आपला आजचा लेख पूर्ण झाला.

या लेखाबद्दल तुमच्या प्रतिक्रिया नक्की द्या आणि या लेखात असलेल्या माहिती व्यतिरिक्त तुमचा जवळ सातारा जिल्ह्याबद्दल जास्तीची माहिती असल्यास आम्हाला नक्की कळवा आम्ही या लेखात ती समाविष्ट करू. अश्याच नवनवीन लेखासाठी आपला MPSC School हा ब्लॉग फॉलो करायला विसरू नका.