धुळे जिल्ह्याची संपूर्ण माहिती | Dhule District Information In Marathi

नमस्कार मित्र मैत्रिनिनो आजच्या लेखात आपण महाराष्ट्रातील धुळे जिल्ह्याची संपूर्ण माहिती बघणार आहे. त्यामध्ये सर्वप्रथम आपण धुळे जिल्ह्याच्या इतिहास बघणार आहे,त्यानंतर आपण धुळे जिल्ह्याची भौगोलिक माहिती, धुळे जिल्ह्याच्या सीमा, धुळे जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ, तालुके किती व कोणते, जिल्ह्याची लोकसंख्या , वनक्षेत्र, नद्या, धरणे, हवामान, पिके या सर्वांबद्दल माहिती घेणार आहे आणि शेवटी आपण धुळे जिल्ह्यातील पर्यटन स्थळांबद्दल माहिती बघणार आहे. तर चला सुरु करूया आजचा लेख धुळे जिल्ह्याची संपूर्ण माहिती

धुळे जिल्ह्याची संपूर्ण माहिती | Dhule District Information In Marathi | Dhule Jilhyachi Sampurn Mahiti)

धुळे जिल्ह्याचा इतिहास

• धुळे जिल्हा इतिहासामध्ये पूर्वी पश्चिम खान्देश जिल्हा म्हणून ओळखला जात होता. धुळे जिल्ह्याचे पुरातन नाव रसिका होते व त्याचे पूर्वेस बेरार म्हणजे प्राचीन विदर्भ व उत्तरेकडे नेमाड व दक्षिणेकडे औरंगाबाद आणि भिर हे जिल्हे होते.
• यादव वंशाचा राजा सेउनचंद्र यांच्या नावावरून ‘सेउनदेश’ या नावाने धुळे जिल्ह्याचा हा प्रदेश ओळखला जाऊ लागला.
• गुजरातचा सुलतान पहिला अहमद यांने फारुकी राजांना ‘खान’ ही पदवी दिलेली होती व त्यावरून या प्रदेशाला खान लोकांचा देश म्हणजे ‘खान्देश’ असे नाव देण्यात आले होते.
• आर्याचा विस्तार होताना धुळे जिल्ह्याच्या ह्या प्रदेशात ‘अगस्थिऋषी’ यांनी प्रथमच विंध्य पर्वत पार करून दख्खन च्या पठारावर गोदावरी नदीच्या किनारी स्थायीक झाले होते.
• धुळे जिल्ह्याचा प्रदेश हा काही काळ सम्राट अशोकच्या अधिपत्याखाली देखील होता. प्रकाशा येथे झालेल्या उत्खननामध्ये आढ्ळून आलेल्या इ.स. पुर्व ४ थ्या व ३ ऱ्या शतकातील काच व मातीच्या वस्तूवरून ते अशोक मौर्य या सम्राटाच्या कालखंडातील असल्याचे सिद्ध झाले आहे.
• ‘त्यानंतर या प्रदेशावर सातवाहन राज्यांनी राज्य केले. सुमारे इ.स. २५० मध्ये पश्चिम महाराष्ट्रात सातवाहनांची जागा अभिरांंनी घेतली.बंंड केलेल्या अभिरांंचा उल्लेख कलचला (गुजरात) येथील ताम्रपटावर व अजंठा येथे गुफा क्र. १२ मध्ये आढळतात.
• सातवाहन वंशाच्या अधःपतनानंतर विदर्भात वाकाटक साम्राज्य उदयास आले. वाकाटक साम्राज्याचे उच्चाटन राष्ट्रकुटांंनी केले. या प्रदेशावर बदमिचे चालुक्यांनी व नंतर यादवांनीही राज्य केले.
• इ.स. १२९६ मध्ये अलाउद्दीन खिलजीने रामचंद्र यादवांवर आक्रमण करुन जबर खंडणी व मोबदला वसूल केला. पुढे रामचंद्र यादवांचा मुलगा याने दिल्लीला खंडणी पाठवणे बंद केल्याने मलिक काफूर यांने इ. स.१३१८ मध्ये त्याचा पराभव करून हत्या केली.
• इ.स. १३४५ मध्ये, देवगिरीचे राज्य बहामनी वंशाच्या संस्थापक हसन गंगू यांचे कडे गेली. इ.स. १३४५ मध्ये फिरोजशहा तुघलक याने फारुकी वंशाच्या संस्थापक मलिक राजा फारुकी याला थाळनेर व करवंद हे परगने सुपूर्द केले.
• ६ जानेवारी १६०१ अकबरने खान्देश जिंकून त्याचे नामकरण आपला मुलगा दनिअल च्या नावावरून दान्देश असे केले. १६३४ मध्ये खान्देश ‘सुबा’ म्हणून घोषित केले गेले.
• ३ जून १८९८ रोजी पेशवांनी इंग्रजांसमोर आत्मसमर्पण केल्याने खान्देश ब्रिटीश राजवटीत सामील झाले.
• १८१९ मध्ये ब्रिटिशांनी धुळे शहरावर नियंत्रण मिळवले. १८६० मध्ये ब्रिटिशांनी धुळे येथे जिल्हा न्यायालयाची स्थापना केली. १९०० मध्ये धुळे-चाळीसगाव रेल्वे मार्ग सुरू झाला.
• १९५६ मध्ये राज्य पुनर्रचना आयोगाच्या शिफारशीनुसार धुळे जिल्हा मुंबई राज्यात समाविष्ट करण्यात आला. १९६० मध्ये मुंबई राज्याचे विभाजन होऊन धुळे महाराष्ट्र राज्याचा एक भाग बनला.

धुळे जिल्ह्याच्या सीमा

धुळे जिल्ह्याच्या सीमा पुर्वेकडे जळगाव जिल्हा, दक्षिणेकडे नाशिक जिल्हा, पश्चिमेकडे नंदुरबार जिल्हा व गुजरात राज्य आणि उत्तरेला मध्य प्रदेश राज्याला लागून आहे.

धुळे जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ

धुळे जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ ७,१९५ चौरस किलोमीटर आहे. हे महाराष्ट्र राज्याच्या एकूण क्षेत्रफळाच्या २.६% आहे. धुळे जिल्ह्याचा क्रमांक राज्यातील १९ वा आहे.

धुळे जिल्ह्यातील तालुके

धुळे जिल्ह्यात चार तालुके आहेत. ते म्हणजे धुळे, साक्री, शिंदखेडा, शिरपूर हे आहे. धुळे जिल्ह्याचे प्रशासकीय विभाग धुळे आणि शिरपूर असे दोन आहेत. धुळे हे जिल्ह्याचे मुख्यालय आहे.

धुळे जिल्ह्याची लोकसंख्या

२०२२ च्या जनगणनेनुसार नुसार धुळे जिल्ह्याची लोकसंख्या ६,७५ ,६०० एवढी आहे.

धुळे जिल्ह्यातील वनक्षेत्र

२०२२ च्या आकडेवारीनुसार,धुळे जिल्ह्यातील वनक्षेत्राचे प्रमाण ४.२८% आहे, जे राज्याच्या एकूण वनक्षेत्राच्या प्रमाणापेक्षा कमी आहे (२२.७७%). धुळे जिल्ह्यातील एकूण वनक्षेत्र ३०८ चौरस किलोमीटर आहे

धुळे जिल्ह्यातील प्रमुख वनक्षेत्र खालीलप्रमाणे आहेत:

अनेर अभयारण्य (172.3 चौरस किलोमीटर)
साक्री अभयारण्य (148.7 चौरस किलोमीटर)
डोंगरखेड अभयारण्य (22.5 चौरस किलोमीटर)

या अभयारण्यांमध्ये वनस्पती आणि प्राण्यांच्या विविध प्रजाती आढळतात. अनेर अभयारण्यातील प्रमुख वनस्पतींमध्ये साग, बांबू, शिरीष, आणि पाकड यांचा समावेश होतो. अभयारण्यातील प्रमुख प्राण्यांच्या प्रजातींमध्ये रानगवे, नीलगाय, बिबट्या, चितळ, आणि जंगली कुत्रा यांचा समावेश होतो.

धुळे जिल्ह्यातील नद्या

• तापी नदी ही जिल्ह्यातील सर्वात मोठी नदी आहे. ही नदी जिल्ह्याच्या उत्तरेकडील बाजूसून वाहते. ही नदी महाराष्ट्र आणि गुजरात राज्यांमधील सीमा देखील निर्धारित करते.
• पांझरा नदी ही जिल्ह्यातील दुसरी महत्त्वाची नदी आहे. ही नदी जिल्ह्याच्या पश्चिमेकडील बाजूसून वाहते.
• कान नदी ही जिल्ह्यातील एक छोटी नदी आहे. ही नदी जिल्ह्याच्या मध्यभागीून वाहते.
• अरुणावती नदी ही जिल्ह्यातील एक छोटी नदी आहे. ही नदी जिल्ह्याच्या पूर्वेकडील बाजूसून वाहते.
• अमरावती नदी ही जिल्ह्यातील एक छोटी नदी आहे. ही नदी जिल्ह्याच्या दक्षिणेकडील बाजूसून वाहते.
• अनेर नदी ही जिल्ह्यातील एक छोटी नदी आहे. ही नदी जिल्ह्याच्या पूर्वेकडील बाजूसून वाहते.
• बुराई नदी ही जिल्ह्यातील एक छोटी नदी आहे. ही नदी जिल्ह्याच्या पश्चिमेकडील बाजूसून वाहते.
• बोरी नदी ही जिल्ह्यातील एक छोटी नदी आहे. ही नदी जिल्ह्याच्या मध्यभागीून वाहते.

या नद्या धुळे जिल्ह्याचे जलविभाजन करतात. तापी नदी ही जिल्ह्याची प्रमुख जलस्रोत आहे. ही नदी शेती, पिण्याच्या पाणीपुरवठा आणि उद्योगांसाठी पाणी पुरवते.

धुळे जिल्ह्यातील धरणे

• धुळे जिल्ह्यात एकूण १३ मध्यम आणि ४७ लघु प्रकल्प आहेत. या प्रकल्पांची एकूण जलसंचयन क्षमता ४९४.८६ दशलक्ष घनमीटर आहे.
• पांझरा धरण हे जिल्ह्यातील सर्वात मोठे धरण आहे. हे धरण तापी नदीवर बांधलेले आहे. या धरणाची पाणीसाठा क्षमता २४० दशलक्ष घनमीटर आहे. हे धरण धुळे शहराला पिण्यासाठी पाणी पुरवते.
• कनोली धरण हे धरण पांझरा नदीवर बांधलेले आहे. या धरणाची पाणीसाठा क्षमता १२० दशलक्ष घनमीटर आहे. हे धरण साक्री तालुक्यातील शेतीला पाणी पुरवते.
• मालनगाव धरण हे धरण मालन नदीवर बांधलेले आहे. या धरणाची पाणीसाठा क्षमता ५० दशलक्ष घनमीटर आहे. हे धरण शिरपूर तालुक्यातील शेतीला पाणी पुरवते.
• जामखेडी धरण हे धरण जामखेडी नदीवर बांधलेले आहे. या धरणाची पाणीसाठा क्षमता ४० दशलक्ष घनमीटर आहे. हे धरण साक्री तालुक्यातील शेतीला पाणी पुरवते.
• बुराई धरण हे धरण बुराई नदीवर बांधलेले आहे. या धरणाची पाणीसाठा क्षमता ३५ दशलक्ष घनमीटर आहे. हे धरण शिरपूर तालुक्यातील शेतीला पाणी पुरवते.
• मुकटी धरण हे धरण मुकटी नदीवर बांधलेले आहे. या धरणाची पाणीसाठा क्षमता ३० दशलक्ष घनमीटर आहे. हे धरण शिरपूर तालुक्यातील शेतीला पाणी पुरवते.

धुळे जिल्ह्यातील लघु प्रकल्प खालीलप्रमाणे आहेत:

करवंद धरण, अनेर धरण, वाडीशेवाडी धरण, सोनवद धरण, अमरावती धरण, सुलवाडे धरण, अक्कलपाडा धरण, जामफळ धरण, देवभाने धरण, सातपायरी धरण, आनंद धरण, बांधरे धरण, बोरगाव धरण, कोकडा धरण, तांदळी धरण, तुळशीबाग धरण, हिवरा धरण धुळे जिल्ह्यातील धरणे पाणीपुरवठा, सिंचन, जलविद्युत उत्पादन आणि पर्यटन यासाठी महत्त्वाची आहेत.

धुळे जिल्ह्याचे हवामान

धुळे जिल्ह्याचे हवामान उष्णकटिबंधीय हवामान प्रकारात मोडते. येथे उन्हाळा लांब आणि उष्ण असतो, तर हिवाळा थोडा थंड असतो. उन्हाळ्यात तापमान ४० अंश सेल्सिअसपेक्षा जास्त जाऊ शकते. हिवाळ्यात तापमान १० अंश सेल्सिअसपेक्षा कमी जाऊ शकते. धुळे जिल्ह्यात पाऊस मोठ्या प्रमाणात पडतो. दरवर्षी येथे सुमारे १,५०० मिलिमीटर पाऊस पडतो. पावसाळा जुलै ते सप्टेंबर या काळात असतो.

धुळे जिल्ह्यातील पिके

धुळे जिल्ह्यात कोरडवाहू शेतीचे प्रमाण जास्त आहे. जिल्ह्यात खरीप हंगामात कापूस, बाजरी, ज्वारी, भुईमूग, मका, सोयाबीन ही प्रमुख पिके घेतली जातात. साक्री तालुक्यातील पश्चिमपट्ट्यात भात पीक घेतले जाते. रब्बी हंगामात गहू, हरभरा ही पिके घेतली जातात. याशिवाय ऊस, केळी, मिरची, कापूस ही नगदी पिके घेतली जातात.

धुळे जिल्ह्यातील प्रमुख पिके खालीलप्रमाणे आहेत:

धुळे जिल्ह्यातील खरीप हंगामातील पिके: कापूस, बाजरी, ज्वारी, भुईमूग, मका, सोयाबीन
धुळे जिल्ह्यातील रब्बी हंगामातील पिके: गहू, हरभरा
धुळे जिल्ह्यातील नगदी पिके: ऊस, केळी, मिरची, कापूस
धुळे जिल्ह्यात कापूस उत्पादनात महाराष्ट्रात दुसरे स्थान आहे. जिल्ह्यात कापसाची लागवड सुमारे 2 लाख हेक्टरवर केली जाते. जिल्ह्यात मिरची उत्पादनातही महाराष्ट्रात दुसरे स्थान आहे. जिल्ह्यात मिरचीची लागवड सुमारे 50 हजार हेक्टरवर केली जाते.

धुळे जिल्ह्यातील पर्यटनस्थळे

धुळे जिल्ह्यातील काही लोकप्रिय पर्यटन स्थळे खालीलप्रमाणे आहेत:

• अहिल्यापुर विहीर: हे विहीर इंदूरच्या राणी अहिल्याबाई होळकर यांनी बांधले होते. हे विहीर त्याच्या भव्यतेसाठी प्रसिद्ध आहे.
• आमळी: हे शहर त्याच्या डोंगराळ प्रदेश आणि नैसर्गिक सौंदर्यासाठी प्रसिद्ध आहे. येथे अनेक ऐतिहासिक मंदिरे आणि मशीद आहेत.
• बळसाणे: हे शहर त्याच्या नैसर्गिक सौंदर्यासाठी प्रसिद्ध आहे. येथे अनेक धबधबे आणि तलाव आहेत.
• भामेर: हे शहर त्याच्या प्राचीन किल्ल्यासाठी प्रसिद्ध आहे. हा किल्ला अहिर राजांनी बांधला होता.
• बोद्गांव: हे गाव त्याच्या प्राचीन मंदिरांसाठी प्रसिद्ध आहे. येथे अनेक शिव मंदिरे आणि विष्णू मंदिरे आहेत.
• चिकसे: साक्री तालुक्यात चिकसे हे गांगेश्वराच्या मंदिरासाठी प्रसिद्ध आहे.
• मेथी: शिंदखेडा तालुक्यातील मेथी हे गाव यादव राजाच्या काळातील मंदिरांसाठी प्रसिध्द आहेत. या मंदिरांपैकी बालाजी व भवानी मंदिरे सर्वात महत्वाची आहेत.
• मुडावद: शिंदखेडा तालुक्यातील मुडावद हे गाव तापी आणि पांझरा ह्या नद्यांच्या संगमाजवळील अहिल्याबाई होळकर यांनी बांधलेल्या कपिलेश्वर मंदिरासाठी प्रख्यात आहे.
• नागपूर कोकाळे: साक्री तालुक्यातील नागपूर कोकाळे हे पांझरा नदीच्या डाव्या किनाऱ्यावर वसलेले नागाई मंदिरासाठी प्रसिध्द आहे.
• निजामपूर: साक्री तालुक्यातील निजामपूर हे गाव निजाम-उल-मुल्ले यांच्या काही काळातील तेथील रहिवासामुळे निजामपूर हे नाव देण्यात आलेले आहे. तो हेमांडपंथी मंदिरांच्या माहितीसाठी तेथे थांबलेला होता.
• पिंपळनेर: पिंपळनेर हे गाव चौथ्या शतकातील तांब्रपटाच्या च्या शोधासाठी प्रसिध्द आहे.
• शिरूड: शिरूड हे हेमांडपंथी शैलीतील कालींका मंदिरांसाठी प्रसिध्द आहे.

अशाप्रकारे आपला आजचा लेख पूर्ण झाला. आज आपण महाराष्ट्रातील धुळे जिल्ह्याची माहिती बघीतली. त्यामध्ये सुरवातीला आपण धुळे जिल्ह्याचा इतिहास बघितला. त्यानंतर आपण भौगोलिक माहिती, सीमा, धुळे जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ, तालुके किती व कोणते, जिल्ह्याची लोकसंख्या, वनक्षेत्र, नद्या, धरणे, हवामान, पिके या सर्वांबद्दल विस्तृत माहिती बघितली आणि शेवटी आपण धुळे जिल्ह्यातील पर्यटन स्थळांबद्दल माहिती बघितली. अशाप्रकारे आपला आजचा लेख पूर्ण झाला.

या लेखाबद्दल तुमच्या प्रतिक्रिया नक्की द्या आणि या लेखात असलेल्या माहिती व्यतिरिक्त तुमचा जवळ धुळे जिल्ह्याबद्दल जास्तीची माहिती असल्यास आम्हाला नक्की कळवा आम्ही या लेखात ती समाविष्ट करू.

हे ही वाचा

यवतमाळ जिल्ह्याची संपूर्ण माहिती

वाशिम जिल्ह्याची संपूर्ण माहिती